Պատերազմի ժամանակ Չերչիլին ներկայացրին երկրի բյուջեն։ Թերթելով փաստաթուղթը` վարչապետը հարցրեց.
– Իսկ ո՞ւր են մշակույթի ոլորտի համար նախատեսված ծախսերը։
– Չէ՞ որ պատերազմ է։ Ի՞նչ մշակույթ։
– Եթե մշակույթ չկա, ինչո՞ւ ենք պատերազմում, – զարմացավ Չերչիլը։
Արցախյան վերջին պատերազմից հետո հայ հասարակության մի մասի գլուխը կարողացան մտցնել, որ խայտառակ ձևով պարտված գլխավոր հրամանատարը կարող է շարունակել կառավարել երկիրը և նույնիսկ կոպիտ պատասխաններ տալ, ու դրանում առանձնահատուկ որևէ բան չկա։ Երկրում, որտեղ քաղաքացիների մշակութային մակարդակը բավականին բարձր է, այդպես չպետք է լինի։ Մեզ մոտ լինում է։
Ժողովրդին մշուշի ու մոլորության մեջ պահելու համար մշակույթն ավերեցին, պատմությունը փորձեցին վերաշարադրել, արվեստը փոխարինեցին կլոունադայով, իսկ հոգևորը` քրտնած գլխարկի վրա գրված «Դուխով» բառով։
Երբ մտավորականությունն արթնացավ և սկսեց խելամտության նշաններ դրսևորել, թվաց, թե ամեն ինչ կորած չէ։ Կրթության, մշակույթի և էլի այլ բաների նախարարը հեռացավ, և հիմա ակնկալում ենք, որ Հայաստանի բյուջեի քննարկման ժամանակ մի հայ Չերչիլ կհայտնվի, կզարմանա և կհարցնի. «Իսկ մշակույթի ծախսերն ո՞ւր են ու որքա՞ն են։ Անգլերենն օրենքով է, ռուսերենն անտեսվում է, ինչո՞ւ»։
... Ուշադրություն դարձրե՞լ եք, որ խոսակցության ժամանակ ռուսերեն բառ կամ արտահայտություն անելիս` մենք չգիտես ինչու ներողություն ենք խնդրում։ Բայց երբ հայերենից անգլերենի ենք անցնում, ոչ մի խնդիր չկա։ Ստացվում է` խոսքիդ մեջ ռուսերեն բառ կամ արտահայտություն մտցնելը վատ վարքի նշա՞ն է։
Միևնույն ժամանակ դեռ իմ դպրոցական տարիներին ռուսական դպրոցների աշակերտներն ավելի հեշտ էին համալսարան և երևանյան (և ոչ միայն) այլ բուհեր ընդունվում, քան հայկական դպրոցների մեր հասակակիցները, բայց ոչ այն պատճառով, որ ավելի խելացի էին, պարզապես ռուսախոսները, որպես կանոն, ավելի լայն մտահորիզոն ունեին։
Ռուս դասականներին կարդում էին բնագրով, բացի մեծն Վահրամ Փափազյանից, Արամ Խաչատրյանից, Մինասից ու Սևակից, գիտեին Լև Տոլստոյին, տեսել էին Ալլա Տարասովային, լսել Սերգեյ Պրոկոֆևին, գնահատում էին Կորովինի նկարչությունն ու Ալեքսանդր Բլոկի բանաստեղծությունները... Հիշեցնում եմ` գործում էր վաղուց մոռացված «Դպրոցականի ֆիլհարմոնիան», կարելի էր անվճար այցելել ցանկացած թանգարան ու համերգասրահ։
«Հայի բախտ». ինչպես ազատվել կորսված հայրենիքի սինդրոմից
Աշխարհի տարբեր երկրների բազմաթիվ հեղինակներ դարձյալ ռուսերեն էին հրատարակվում, և ամբողջը հայերեն թարգմանել հնարավոր չէր։ Ո՛չ այն ժամանակ, ո՛չ այսօր, ո՛չ վաղը։ Իսկ այսպես կոչված հաստ ամսագրերը` «Նոր աշխարհ», «Արտասահմանյան գրականություն», «Ժողովուրդների բարեկամություն», որը սկսել էր Հրանտ Մաթևոսյանի ստեղծագործությունները հրատարակել դեռ այն ժամանակ, երբ հայ հրատարակիչները մտածում էին` դրանք հրատարակելու ենթակա են, թե ոչ։ Իսկ ռուսերեն գրքերի բաժանորդագրությունների հերթերը, Երևանում մոսկովյան թատրոնների ներկայացումների տոմսերը...
Իսկ այդ ընթացքում...
Եվրոպական գրեթե բոլոր լեզուներով հաղորդակցվող փիլիսոփա և մշակութաբան Կարեն Սվասյանը հիշում է` մի օր Երևանից Փարիզ էր մեկնել մսամթերքի և կաթնամթերքի արդյունաբերության նախարարի գլխավորած պատվիրակությունը։ Հյուրերին ուղեկցելու ու նրանցով զբաղվելու խնդիրը բաժին էր ընկել Մարատ Խարազյանին, որն այն ժամանակ Ֆրանսիայում Խորհրդային Միության դեսպանատան խորհրդականն էր, հետագայում Հայաստանի մշակույթի փոխնախարար դարձավ։
Դահլիճում մեծ թվով մարդիկ էին հավաքվել, այդ թվում` պաշտոնական այրեր, և խոսքը փոխանցեցին հյուրին։ Նախարարն իհարկե խոսում էր հայերեն, իսկ Մարատը, կողքին կանգնած, թարգմանում էր ֆրանսերեն։ Կարծես ինքնաբերաբար էր դա անում, քանի դեռ չէր լսել հետևյալը. «Ուրախ ենք ողջունել Ֆրանսիային, որն աշխարհին է նվիրել այնպիսի մեծերի, ինչպիսիք են Շեքսպիրը, Բայրոնը, Դիքենսը, Թեկերեյը»։
Մարատը (մտքում). «Հիմար, գոնե մեկը ճիշտ ասեիր»։ Խարազյանը հազաց բռունցքի մեջ ու թարգմանեց. «Ուրախ ենք ողջունել Ֆրանսիային, որն աշխարհին է նվիրել այնպիսի մեծերի, ինչպիսիք են Հյուգոն, Բալզակը, Ստենդալը, Ֆլոբերը»։
Այսօր երիտասարդ հայ քաղաքական գործիչներից (և ոչ միայն) շատերը ազատ խոսում են անգլերեն, և այդ փաստը միայն ուրախացնում է։ Ինչո՞ւ անգլերեն։ Որովհետև ժամանակին Մեծ Բրիտանիան «աշխարհի թագուհին» էր, և բոլորը հասկանում էին` ուզում ես լավ աշխատանք գտնել, ուրեմն պիտի անգլերեն սովորես։
Ադրբեջանական տանկի մարտկոց Սերժ Սարգսյանից, կամ ինչի մասին չպետք է մոռանան հայերը
Իսկ Խորհրդային Միությունում, որտեղ Հայաստանն իր ծաղկման գագաթնակետին էր հասել էր, այլ կե՞րպ էր։ Ընկերս` «Իզվեստիա» թերթի աշխատակից Ալիկ Տեր–Գրիգորյանը, որը 4 լեզվի էր տիրապետում և կարդում հինգով, 80-ականներին Երևան գալով` զարմացել էր, որ իր հայրենակիցները խոսելիս կեղտոտ բառեր չեն օգտագործում։
Այսօր հայհոյանքը գրեթե ամբողջ օրն է օդից կախված և ուղեկցում է պահանջարկ ունեցող բազմաթիվ հեռուստահաղորդումներին։ (Անվերջ կրկնվող «Շնորհակալություն հարցի համար» արտահայտության հետ ավելի հուզիչ է դառնում)։
Իսկ այսօր արդեն հասել են Հայ–Ռուսական (Սլավոնական) համալսարանին։ Հետաքրքիր է` ինչու իշխանություններին դուր չի գալիս այս բուհը, որը, ինչպես ասում է համալսարանի ռեկտոր Արմեն Դարբինյանը, Հայաստանի և Ռուսաստանի եղբայրական ու դաշնակցային հարաբերությունների օրինակ է ցույց տալիս։