Դեռ շատ դժվար է կանխատեսել, թե ամբողջ տարածաշրջանի համար ինչ հետևանքներ կարող են ունենալ արցախյան հարցում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սուր, կոշտ ռազմական բախումները։ Վերջերս արյունալի պատերազմի միջով անցած երկու երկրների միջև խաղաղ գոյակցության ուրվագծերը նույնիսկ տեսականորեն դեռ չեն երևում։ Մյուս կողմից, տարածաշրջանում խաղաղության պատասխանատվությունը (դե, իհարկե, նաև պարտավորությունը) ստանձնած Ռուսաստանը, թվում է` հարցի վերաբերյալ իր ուրույն մոտեցումները, ծրագրերն ու տեսլականն ունի։
Մոսկվայի տրամադրվածությունն ու մեր հասարակությունն միտումը
Ինչպես ցույց տվեց հունվարի 11-ի մոսկովյան հանդիպումը, տնտեսական համագործակցության մասին խոսելը դեռ վաղ է։ Բավական թարմ են վերքերը. չափից շատ է կորցրել Հայաստանը, քանի որ արցախյան հակամարտության զարգացման ամենաթեժ պահին հայտնվել է մի մարդու ղեկավարության տակ, որը, այսպես ասենք, այդքան էլ հեռատես, փորձառու և իմաստուն չէ։ Հայ հասարակության մեջ չափազանց զգացմունքային է գերիների, պատանդների և անհետ կորածների հարցը, որպեսզի հնարավոր լինի սթափ նայել ստեղծված իրավիճակին, տարածաշրջանային գլոբալ հեռանկարներին, ինչն իրականում պահանջում է այսօրվա իրողությունը։ Չափից շատ բան կախված է նրանից, թե բանակցային սեղանի շուրջ ինչի կհասնեն ԼՂ կարգավիճակը քննարկողները։
Հենց այդ է պատճառը, որ ապագայի ծրագրերի վերաբերյալ որևէ կոնկրետ բան ասել դեռ հնարավոր չէ։ Ակնհայտ է`որքան շուտ հայ հասարակությունը վերադառնա կյանքի բնականոն ռեժիմի, այդքան ստեղծված իրավիճակում երկրի համար նվազագույն կլինեն կորուստները։ Առաջնահերթ, գլխավոր խնդիրը բանակցային գործընթացի բոլոր մասնակիցների համար հենց հումանիտար խնդիրն է։
Ռուսաստանին այդ հարցը Հայաստանից և Ադրբեջանից պակաս չի վերաբերում։ Չէ՞ որ տարածաշրջանում որևէ իրական փոփոխություն, ինչպես նաև ողջ տարածաշրջանի խաղաղ համագոյակցությունն այսօր կախված են նրանից, թե ինչպես կզարգանան բանակցություններն Արցախյան կարգավիճակի և ռազմագերիների ու պատանդների վերադարձի վերաբերյալ։
Այսքանը տարածաշրջանային գործընթացի անմիջական մասնակիցների` Մոսկվայի, Երևանի և Բաքվի մասին։ Բայց չէ որ կան նաև այլ դերակատարներ, որոնք ողջ ընթացքում ուշադիր հետևում էին Արցախում իրավիճակի զարգացմանը։ Առաջին հերթին դա իհարկե Թուրքիան է, որի մասին խոսելիս ոչ մի դեպքում չի կարելի մոռանալ, որ ՆԱՏՕ–ի անդամ է։
«Ալիևը 2 կարևոր խնդիր է լուծելու». Վազգեն Մանուկյանը խոսել է Մոսկվայի հանդիպման մասին
Եվս մեկ երկիր, որն արյունալի ռազմական գործողությունների տարածքի անմիջական հարևանն է` Իրանը։ Բարդ աշխարհաքաղաքական և սոցիալ–տնտեսական իրավիճակը, որում վերջին տարիներին հայտնվել է այդ երկիրը, իսկզբանե ենթադրում էր, որ Արաքսի հետևում հանգիստ նստած մնալ նրան չի հաջողվի։ Առավել ևս չի հաջողվի դա անել այսօր, երբ տարածաշրջանում արմատական փոփոխություններ են սպասվում։
Թուրքիան ներխուժեց, բայց ինչ-որ բան այնպես չգնաց
Վրաստանի մասին հավանաբար ստիպված կլինենք խոսել այլ համատեքստում։ Այն այդքան էլ ուժեղ չէ, բացի այդ Թբիլիսիի ամբիցիաներն էլ քիչ են, քան Անկարայինն ու Թեհրանինը։ Վրացիները երազում են դառնալ ՆԱՏՕ–ի և Եվրամիության անդամ, որպեսզի Հյուսիսատլանտյան դաշինքի զորքերը տեղակայվեն իրենց տարածքում` երաշխիք հանդիսանալով, որ Աբխազիայի և Հարավային Օսեթիայի տարածքից իրենց վրա չեն հարձակվի «չար ռուսները»։
Բացի այդ նրանք երազում են, որ շուտ ավարտվի համավարակը և ամբողջ աշխարհից ավելի շատ զբոսաշրջիկներ գան։ Որ մեծ ներդրումների հոսք լինի Թուրքիայից և Ադրբեջանից, ինչպես նաև տարանցիկ բեռնափոխադրումների (ինչպես երկաթուղով` Փոթիի միջով, այնպես էլ մեքենայի ճանապարհով` Հայաստանից Վերին Լարսով) շատ պատվերներ ունենան։ Իսկ տարածաշրջանը Անկարայի ու Բաքվի կողմից հյուսած «մեծ խաղի» մեջ Թբիլիսին մտնելու ցանկություն չունի։
Ինչպես տեսնում ենք, տարածաշրջանային խաղացողներից յուրաքանչյուրն իր ամբիցիաները, իր պահանջներն, իր ցանկություններն ու տեսլականն ունեն։ Ի դեպ, շուտով Բաքվում էլ կգիտակցեն, որ անցած պատերազմի արդյունքներն ամենևին էլ չեն տվել այն դիվիդենտները, որոնց հույսը նրանք ունեին` ծրագրելով բլիցկրիգ` ամբողջ Արցախը գրավելու համար։ Եվ որ մեծ հաշվով, Բաքուն իր ձեռքով կրակից շագանակ էր հանում մեկ այլ քեռու` Էրդողանի համար։
Բանն այն է, որ Թուրքիան ու Ադրբեջանն իրենց վաղուց են ներկայացնում որպես «մեկ ազգ` երկու պետություն», և Անկարային գերխնդիրներից մեկը` Հարավային Կովկաս մտնելը, իրականացվել է։ Վատ ձեռքբերում չէ` զուտ աշխարհաքաղաքական առումով, եթե հաշվի առնենք, որ մի ամբողջ դար Թուրքիան կտրված էր ամբողջ տարածաշրջանից նույն Ռուսաստանի, ավելի ճիշտ` Խորհրդային Միության ջանքերով։
Հայաստանը կարող է դառնալ տարածաշրջանի դուռը. Դանիելյանը`ապաշրջափակման մասին
Մյուս կողմից` ամբողջովին իրեն (կամ իր «կրտսեր եղբորը») ենթարկել ռազմավարական կարևորություն ունեցող տարածաշրջանը, չի հաջողվել. կրկին խանգարել է Ռուսաստանը, որն այստեղ իր շահերն ունի, որոնք ցանկացած դասավորվածության դեպքում Թուրքիայի շահերի հետ տրամագծորեն տարբեր են։ Բայց չէ՞ որ Հարավային Կովկասին Անկարայի կողմից ներքաշած նույն այդ «մեծ խաղի» կանոններով, մեծ փոփոխություններ են սպասվում, որոնք թուքերին բոլորովին ձեռնտու չեն։
Ամերիկյան ճնշում տարածաշրջանի և Հարավային Կովկասի երկրների նկատմամբ
Մեծ փոփոխություններն առաջին հերթին կախված են վաշինգտոնյան վարչակազմի փոփոխությունների հետ։ Այն հանգամանքի հետ, որ ԱՄՆ-ում իշխանության են գալիս գլոբալիստները, որոնք իրենց են ենթարկելու գաղափարախոսական բոլոր հակառակորդներին, անկախ այն փաստից, թե նրանք մոլորակի որ մասում են։ Ու այդ առումով որոշ դեպքերում Թուրքիայի բախտը կարող է չբերել։ Քանի որ Թրամփի օրոք նույնիսկ ռուսական Ս-400 զենիթահրթիռային համալիրների ձեռքբերման համար պատիժը՝ Թուրքիային F-35 – կործանիչների նախագծից հեռացնելը, ԱՄՆ գործող նախագահի կամքին հակառակ էր (կոնգրեսմեններն ու դեմոկրատ սենատորը ստիպեցին)։ Իսկ հիմա այդ նույն դեմոկրատներն իրենց թեկնածուին են իշխանության բերել։ Իսկ դա նշանակում է, որ ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիան իր գործընկերների խիստ ուշադրության ու ճնշման ներքո է լինելու։
Հետո էլ ամենևին չի բացառվում, որ Անկարան ստիպված կլինի պատասխան տալ իր «բարձր ղեկավարության» առջև անտաղանդ կերպով անցկացրած ղարաբաղյան գործողության համար։ Այն պետք է թուլացներ Ռուսաստանի ազդեցությունը տարածաշրջանում, իսկ արդյունքում հակառակը եղավ. այնքան ուժեղացրեց այդ ազդեցությունը, որ հիմա Արցախում ռուս խաղաղապահներ են տեղակայվել։ Նման իրավիճակը չի կարող դուր գալ Միացյալ Նահանգների ղեկավարությանը, որը շուտով (հունվարի 20-ից հետո) դեմոկրատներով է ներկայացված լինելու։ Այնպես որ հիմա արդեն կարելի է մեծ հավանականությամբ կանխատեսել, որ ԱՄՆ-ն լուրջ ճնշում է գործադրելու ամբողջ տարածաշրջանի վրա։ Հաշվի առնելով Իրանի գործոնը՝ ճնշումն ամերիկացիների կողմից կարելի է համարել պարզապես փաստի արձանագրում, որից հնարավոր չէ խուսափել։
Իրականում հիմա, քանի դեռ Վաշինգտոնում անորոշություն է տիրում ու «վհուկների որս» է սկսվել ի դեմս Թրամփի կողմնակիցների, Թեհրանում փորձում են օգտվել իրավիճակից։ Նրանք ակտիվացել են և ուզում են իրենց համար շահավետ դիրքեր ստանալ ամերիկյան պատժամիջոցների մասով։ Սակայն նոր վարչակազմի օրոք ճնշումն Իրանի վրա ամենայն հավանականությամբ ոչ թե կթուլանա, այլ հակառակը՝ կուժեղանա։
Ադրբեջանը հրաժարվում է կատարել իր հանձնառությունը. Այվազյանի նամակը Գուտերեշին
Չէ՞ որ նույն Թեհրանը, հրապարակային գործելով, արդեն ցուցադրաբար խախտել է Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագրի (ԳՀՀԾ) մի քանի կետեր։ ԱՄՆ-ն այս անգամ կարող է Իրանի վրա ճնշում գործադրել․ Պարսից ծոցում ավիակիրներ ու միջուկային սուզանավեր են կանգնած ու Հարավային Կովկասում՝ Ադրբեջանի տարածքում, Թուրքիայի զորքերն են հիմնավորվել։ Բայց դրա մասին հաջորդ անգամ...