Օրինակ, մինչև հիմա շատ դժվար է ասել՝ արդյոք կարգավորվել են հարաբերությունները Իսրայելի և Պաղեստինի միջև։ Եվրոպայի կենտրոնում Հարավսլավիայի նախկին հանրապետությունների միջև ռազմական գործողությունները այնուամենայնիվ հաջողվեց դադարեցնել, ինչպես նաև Ասիայում լուծվեց Արևելյան Թիմորի հարցը։ Նույնիսկ Աֆրիկայում ինչ-որ կերպ լեզու գտան Եթովպիան և Էրիտրեան, որն անկախացավ։
Մեր առճակատումը հիմնականում մնում է չլուծված։ Պարզապես ուզում եմ հիշեցնել, որ հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը խաղաղ ճանապարհով կարգավորելու բազմաթիվ փորձեր են եղել աշխարհի ամենատարբեր քաղաքներում՝ Քի Ուեսթ, Ակվիլա, Կազան, Ժնև, Փարիզ, Մոսկվա, Մադրիդ։ Եվ այդ փորձերից առաջինը եղել է ուղիղ 23 տարի առաջ՝ 1997 թվականի դեկտեմբերի սկզբին, երբ ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խումբը առաջարկեց հիմնախնդրի լուծման համապարփակ մի ծրագիր։ Հիշում եմ, որ երբ մեր խորհրդարանական պատվիրակության անդամները 1994 թվականի գարնանը վերադարձան Բիշքեկից, որտեղ կնքել էին հրադադարի պայմանագիրը, շատ լավատեսական սպասումներ կային, թե ուր որ է՝ մի քանի ամսից կստորագրվի մի համապարփակ փաստաթուղթ, որը վերջ կտա հակամարտությանը, և Հայաստանն ու Ադրբեջանը դրանից հետո կապրեն մոտավորապես այնպես, ինչպես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ապրեցին նախկինում պատերազմող Գերմանիան և Ֆրանսիան։ Բայց չեղավ։
Ադրբեջանի խորհրդարանն ուզում է Ֆրանսիային հեռացնել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբից
Հրադադարի հաստատումից հետո անցան տարիներ, և 1997 թվականի դեկտեմբերի սկզբին Մինսկի խմբում համանախագահող երեք երկրների ներկայացուցիչները հրապարակեցին մի փաստաթուղթ, որի որոշ դրույթներ այսօր ուզում եմ ներկայացնել ձեր ուշադրությանը, նախապես տեղեկացնելով՝ Հայաստանի ղեկավարությունը և անձամբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը այդ ծրագրին դեմ չէին։
Եվ այսպես։ 1997-ի «փուլային» տարբերակը։ Մեջբերեմ Մինսկի խմբի առաջարկած փաստաթղթից։
«Առաջին փուլում Լեռնային Ղարաբաղից դեպի արևելք և հարավ ընկած ներկայի շփման գծերի վրա տեղակայված ուժերը կհեռացվեն մինչև թիվ 1 հավելվածում համաձայնեցված գծերը նրանում ներառված գրաֆիկի համապատասխան` հատկապես հաշվի առնելով Բարձր մակարդակի ծրագրավորման խմբի հանձնարարականները` ռազմական տեսակետից հիմնավորված բուֆերային գոտում ԵԱՀԿ-ի բազմազգ ուժերի առաջատար ջոկատների սկզբնական ծավալման համար հնարավորություն ստեղծելու նպատակով բաժանել կողմերին այդ գծով և անվտանգություն ապահովել երկրորդ փուլի դուրսբերման ընթացքում»։ Սա առաջին փուլն էր։
Հիմա երկրորդ փուլը։
«Հայաստանի ուժերը, որոնք տեղաբաշխված են Հայաստանի սահմաններից դուրս, բերվում են այդ սահմաններից ներս: Լեռնային Ղարաբաղի ուժերը բերվում են Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի 1988թ. սահմանագծից ներս` բացառությամբ Լաչինի շրջանի»:
Ուշադրություն դարձրեք՝ այս փաստաթղթով ստեղծվում էր երկու գոտի՝ բաժանարար գոտի և բուֆերային գոտի։ Այսինքն՝ մի դեպքում երկու կողմերի միջև պիտի տեղակայվեին խաղաղապահները՝ ճիշտն ասած այն ժամանակ բոլորովին պարզ չէր, թե որ երկրների խաղաղապահները, մյուս դեպքում պարզապես մի տարածք էր ստեղծվելու, որտեղ ոչ ոք չէր բնակվելու։ Մեջբերեմ 1997 թվականի դեկտեմբերի սկզբին հրապարակված փաստաթղթից։
«Ուժերի դուրսբերման ավարտին բուֆերային գոտին տեղակայվում է 1988 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի սահմանագծի և Լաչինի շրջանի հյուսիսային և հարավային սահմանագծերի երկայնքով: Բուֆերային գոտին մնում է չբնակեցված և ամբողջությամբ ապառազմականացվում է, բացառությամբ ԵԱՀԿ-ի խաղաղության պահպանման գործողության տարրերի», ասված էր փաստաթղթում, որի դրույթներն այդպես էլ իրականություն չդարձան։
Ամենահետաքրքիրն այն է, որ մոտ մեկուկես տասնամյակ առաջ հրապարակված այս փաստաթղթում հիշատակվում է Շահումյանի շրջանը, որի մասին հիմա քչերն են խոսում։ Եվ երկրորդ՝ ակնարկ կար, որ բանակցությունները պիտի ընթանան ոչ միայն Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև, այլև Ադրբեջանի և Արցախի ներկայացուցիչների միջև։ Այսինքն՝ փաստորեն Ստեփանակերտը կրկին բանակցային կողմ էր դառնալու, ինչը, համաձայնեք, շատ կարևոր էր։
Ինչո՞ւ այս ամենը չկայացավ։ Սա մեկ այլ՝ բավական բարդ ու ծավալուն թեմա է, որին երևի կփորձեմ անդրադառնալ առաջիկայում։