Ալեքսանդր Խրոլենկո
Թուրքական զորքը խաղաղապահության պատրվակով Ադրբեջան մտցնելն արտացոլում է Հարավային Կովկասում ու Մերձկասպյան տարածաշրջանում ռազմաքաղաքական ազդեցությունն ընդլայնելու, ինչպես նաև ընդհանուր առմամբ միջազգային ասպարեզում Թուրքիայի դիրքերն ամրապնդելու Անկարայի ձգտումը։ Նման խնդիրների լուծման համար մեկ տարին հաստատ բավարար չի լինի։ Մենք տեսնում ենք հետխորհրդային տարածքում ՆԱՏՕ-ի ներկայության ընդլայնման հերթական խորամանկ փուլը։
Նոյեմբերի 21-ին Թուրքիայի ազգային պաշտպանության նախարար Հուլուսի Աքարը հայտարարեց, որ երկրի ցամաքային զորքերն ավարտել են պատրաստությունն ու շուտով ՌՕՈւ–ն զորքին կուղարկի Ադրբեջան։ Հրամանատարը խոսում էր նաև «միջազգային ասպարեզում Թուրքիայի առաջատարության» մասին, որի ճանապարհին «թուրքական զինված ուժեր հանրապետության պատմության մեջ ամենալարված ժամանակաշրջաններից մեկն են ապրում»։
Ադրբեջանում Թուրքիայի ռազմական անձնակազմի քանակական և որակական կազմը դեռ գաղտնի է։ Նկատենք, որ Թուրքիայի բանակի ստորաբաժանումները Անկարայի և Բաքվի ռազմական և ռազմատեխնիկական համագործակցության շրջանակում գրեթե մշտապես ներկա են Ադրբեջանում։ Լեռնային Ղարաբաղում կրակի դադարեցման վերահսկողության ռուս-թուրքական կենտրոնի շրջանակում աշխատելու համար սպաների հերթական խմբի ուղարկումը դժվար թե նախագահի հրաման ու թուրքական խորհրդարանում քննարկումներ էր պահանջում։
Նոյեմբերի 11-ին Անկարան և Մոսկվան հուշագիր ստորագրեցին ԼՂ–ում հրադադարի վերահսկման կենտրոնի մասին, և այդ փաստաթղթում համատեղ խաղաղապահ ուժերի ստեղծման մասին որևէ կետ չկա։ Սակայն հետագայում Ադրբեջանի և Թուրքիայի նախագահներ Իլհամ Ալիևն ու Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը բազմիցս հայտարարեցին թուրքական զորքի մասնակցությամբ «համատեղ խաղաղապահ առաքելության» մասին։
«Դա Թուրքիայի ներքին գործն է»․ Պեսկովը՝ թուրք զինվորականներին Ադրբեջան ուղարկելու մասին
Ակնհայտ է, որ Անկարան և Բաքուն մեղմորեն անտեսել են Մոսկվայի խնդրանքը` թուրքական զորք չմտցնել «թեժ» տարածաշրջան։ Ակնհայտ է նաև, որ Թուրքիայի ցամաքային զորքերն Ադրբեջանի տարածքում ինչ–որ բանի են պատրաստվում, բացի նրանից, որ մոնիտորինգային կենտրոնի շրջանակում մի քանի տասնյակ մասնագետներով պիտի գործակցեն Ռուսաստանի հետ։
Հաջողության արբիտրաժ
Թուրքիան Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի հետ լայնածավալ հակամարտություն նախաձեռնելու ռազմավարական պատճառներ չունի (այստեղ հաջողության հասնելը քիչ հավանական է, բացասական հետևանքներն էլ Անկարայի համար երաշխավորված են)։ Առավել արդյունավետ ու անվտանգ է Ադրբեջանի հետ երկկողմ ռազմատեխնիկական համագործակցության կամ «խաղաղապահ առաքելության» դրոշի տակ հարմար պատրվակով հետևողական ներթափանցումը տարածաշրջան։ Մյուս կողմից Բաքվի աջակցությունը կարող է հատուցում դառնալ ղարաբաղյան զինված հակամարտության մեջ թուրքական օգնությանը` ապագայի միտումով։
Լեռնային Ղարաբաղում թուրքական զորքերի գործողություններ նախատեսված չեն որևէ համաձայնագրով, այդ թվում` եռակողմ հայտարարությամբ (Ադրբեջան, Հայաստան, Ռուսաստան): Ադրբեջանում թուրք զինծառայողների ներկայությունը իրավաբանորեն հետո է ձևակերպվել, չէ՞ որ ՌԴ հեղինակավոր ռազմական փորձագետների տվյալներով` Ադրբեջանի տարածքում սեպտեմբերի վերջից շուրջ 1500 թուրք զինծառայող է եղել։ Թուրք գեներալներն ու սպաները որպես խորհրդատուներ գործել են ղեկավարման ողջ ուղղահայաց շղթայում` ադրբեջանական բանակի գլխավոր շտաբից մինչև գնդային օղակի շտաբեր։ Հակամարտության ընթացքում ադրբեջանական կողմին ցուցաբերած միանշանակ ռազմական աջակցությունը բացարձակապես թույլ չի տալիս թուրքական բանակին հավակնելու Ղարաբաղում խաղաղապահների դերին և սահմանազատման գծում համատեղ պարեկության մեջ որևէ մասնակցությանը։ Սակայն տարբերակներ հնարավոր են։
«Հայտնվել ենք մի վիճակում, որ հրադադարի համաձայնագիրը չեղարկել հնարավոր չէ». Արամ Սարգսյան
Թուրքիան փաստորեն արդեն ամուր հաստատվել է Ադրբեջանում։ Հետագայում թուրքական զորքերը կարող են տարիներով գտնվել ադրբեջանական տարածքում երկկողմ համաձայնագրերի հիման վրա։ Դա չի խախտի միջազգային իրավունքի նորմերը, սակայն նաև խաղաղություն չի երաշխավորի։ Քանի որ աշխարհի և ոչ մի երկիր չի ճանաչել ԼՂՀ ինքնիշխանությունը, Բաքվի և Անկարայի մոտ կարող է ամենաթողության պատրանք առաջանալ նաև ԼՂ հայ բնակչության նկատմամբ։ Թուրքիայի ԱԳՆ–ն արդեն հայտարարել է «տեղում որոշակի լրացուցիչ դիտորդական կետերի մասին»։ Մտահոգություն է առաջացնում սիրիացի թուրքամետ զինյալներին Ադրբեջանից դուրս բերելու տեղեկության բացակայությունը։ Նման իրավիճակում կարևոր է, որ «ադրբեջանցի եղբայրների հաջողության արբիտրաժը» (նախարար Հուլուսի Աքարի արտահայտությունը) հաջողությունից գլխապտույտի չվերածվի։
Ապագայի ուրվագիծ
Անկարան «թյուրքական աշխարհի» կառուցման գլոբալ ծրագրեր ունի։ Հեռանկարում չի բացառվում, որ թուրքական շահերն ու ուժերը Ադրբեջանի սահմաններից դուրս գան Կասպյան տարածաշրջան ու Կենտրոնական Ասիայի երկրներ։
Բավական հզոր զինված ուժեր ունենալով` 355 հազար զինծառայող, ավելի քան 2600 տանկ, 270 հատ F-16 բազմաթիրախային կործանիչ և Global Firepower–ի համաշխարհային վարկանիշում արժանի 11-րդ հորիզոնական, Թուրքիան ակտիվորեն ընդլայնում է ինքնաթիռների, ԱԹՍ–ների, հրթիռների և տանկերի սեփական արտադրությունը։ Անցած 1.5 տասնամյակի ընթացքում թուրքական պաշտպանական ձեռնարկությունների թիվն աճել է` 56-ից հասնելով 1500-ի, կառավարությունն ավելի քան 75 մլրդ դոլարի ռազմարդյունաբերական համակարգերի ծրագրեր է ղեկավարում։ Անկարան մի շարք արտասահմանյան զենքեր է գնում։ Թուրքիայի Հանրապետության պաշտպանական բյուջեն ավելի քան 18 մլրդ է, ինչը 2020 թվականի բյուջեի ընդհանուր ծախսերի շուրջ 13%–ն է։
Թուրքիան ակտիվորեն ռազմական գործիքներ է կիրառում Սիրիայի հյուսիսում, Լիբիայում։ Ի հեճուկս այլ երկրների շահերի` հավակնում է Միջերկրական ծովի զգալի հատվածներին (ածխաջրածնի արդյունահանում)։
Այդպիսով, նավթի զգալի պաշարներ ունեցող Ադրբեջանը Թուրքիայի բավական կոնկրետ, էքսպանսիվ ու ագրեսիվ արտաքին քաղաքականությունը զարգացնելու հարթակ է դառնում։ Նման «եղբայրությունը» վտանգավոր է նաև նրանով, որ Անկարայի մեջքի հետևում նշմարվում է Հյուսիսատլանտյան դաշինքը, որը լուռ աջակցում է Էրդողանի «անկարգություններին» աշխարհագրական ցանկացած կետում։
ԼՂ–ում գտնվող ռուս խաղաղապահները վերականգնում են խաղաղությունն ու կարգուկանոնը, իսկ Թուրքիան փորձում է որոշակի ռազմական ենթակառուցվածք ստեղծել Ադրբեջանում և Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում հաստատել ռազմական միջամտության սեփական իրավունքը։ Անկարայի ղարաբաղյան նախագծին խանգարում է լոգիստիկան։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան ընդհանուր ցամաքային սահմանի մի փոքր հատված ունեն թուրքական Իգդիր գավառի հատման կետում, որը բավական մեկուսացած է «մեծ Ադրբեջանից»` Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունից։ ՌՕՈւ–ի ինքնաթիռներով (բավական թանկ հաճույք) զորքերի, սպառազինության և պաշարների տեղափոխումը ստիպված կլինեն համաձայնեցնել Հայաստանի, Վրաստանի (առավել հավանական երթուղի) կամ Իրանի հետ։ Եվ ցանկացած աշխարհաքաղաքական դասավորվածության պարագայում Թուրքիան ստիպված կլինի հաշվի առնել Ռուսաստանի ամուր դիրքերը Կովկասում և Մերձավոր Արևելքում։
Ղարաբաղում խաղաղապահ գործողության գինն ու վարկանիշը. թվերն ավելի քան խոսուն են