Իրինա Ալկսնիս
Նոյեմբերի 9-ի լույս 10–ի իրադարձությունները, որոնք կապված էին Լեռնային Ղարաբաղի հետ, քաղաքական ու ռազմական վերլուծաբանները դեռ երկար կուսումնասիրեն։ Եթե կարճ ասենք, ապա պատերազմը մեկ օրվա ընթացքում փոխարինվեց խաղաղությամբ, իսկ ռազմաճակատը դարձավ ռուս խաղաղապահների տեղակայման վայր։
Ուշ երեկոյան լուր եկավ, որ հայ-ադրբեջանական սահմանին ռուսական ռազմական ուղղաթիռ է խոցվել, անձնակազմի անդամներից երկուսը մահացել են։ Չի բացառվում, որ հենց սա դարձավ իրավիճակի վայրկենական փոփոխության ձգան։
Բաքուն միանգամից ստանձնեց տեղի ունեցած պատասխանատվությունը` խոստովանելով, որ դա ողբերգական պատահականություն է, Իլհամ Ալիևը զանգեց Վլադիմիր Պուտինին ու ներողություն խնդրեց։
Հետո ՌԴ նախագահը հատուկ ուղերձ հղեց ու հայտնեց, որ բարձրագույն մակարդակով եռակողմ հայտարարություն է ստորագրվել Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի ու տարածաշրջանում ռուսական խաղաղապահների տեղակայման մասին։
Ի՞նչ է պատրաստվում անել Նիկոլ Փաշինյանը. նա խոսեց ապագայի մասին
Վաղ առավոտյան խաղաղապահաներին տեղափոխողող Իլ-76 ինքնաթիռը օդ բարձրացավ Ուլյանովսկ-Վոստոչնի օդանավակայանից։
Եռակողմ հայտարարությանը հաջորդեցին երևանյան անկարգությունները։ Ցուցարարները ներխուժեցին կառավարության ու խորհրդարանի շենքեր, դաժան ծեծի ենթարկեցին ԱԺ խոսնակին։ Ընդդիմությունը Նիկոլ Փաշինյանին մեղադրեց պետական դավաճանության մեջ։
Ընդդիմադիրների զայրույթն ու համաձայնագրից հրաժարվելու պահանջը կարելի է հասկանալ, քանի որ փաստաթուղթն ըստ էության արձանագրում է հայկական կողմի պարտությունն ու Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի զգալի մասի կորուստը։
Բայց Հայաստանը պարզապես այլ ընտրություն չուներ, ավելի ճիշտ` ավելի վատ ընտրություն կար՝ ռազմական աղետը։ ԼՂ նախագահ Արայիկ Հարությունյանն ասաց․ «Եթե մարտական գործողությունները նույն տեմպերով շարունակվեին, մենք հաշված օրերում կկորցնեինք ամբողջ Արցախը»։ Այդ արտահայտությամբ նա լրացրեց խոստովանությունը, որ հայկական զորքերը ռազմավարական կարևորություն ունեցող Շուշի վերահսկողությունը կորցրել էին դեռ նոյեմբերի 7-ին, ինչպես հայտարարել էր Իլհամ Ալիևը։
Հարց է առաջանում` ինչո՞ւ Բաքուն ստորագրեց փաստաթուղթը և պատերազմը դադարեցրեց իր ցավոտ հարցի վերջնական լուծումից բառացիորեն մեկ քայլ առաջ։
Ադրբեջանի նախագահն իր երկրի համար ազգային հերոս դարձավ, բայց այնտեղ էլ գտնվեցին մարդիկ, որոնք սկսեցին խոսել ազգային շահերը դավաճանելու մասին։
Անկասկած, Իլհամ Ալիևը` որպես փորձառու պետական գործիչ, իր որոշումը կայացնելիս ղեկավարվել է պատճառների ու դրդապատճառների ամբողջությամբ։
Օրինակ` մի քանի շաբաթ առաջ նա երաշխավորում էր Ղարաբաղում ապրող հայերի անվտանգության ու իրավունքների պաշտպանությունը։ Բայց նա որքան էլ ցանկանար, չէր կարող հավատարիմ մնալ իր խոստմանը․ երկու ժողովուրդների հարաբերությունների մռայլ ու արյունոտ պատմության էջերն են հաստատում դա։ Եվ ադրբեջանցի առաջնորդը դժվար թե ցանկանա հայերի ևս մեկ կոտորածի պատասխանատվություն կրել։
Մոսկվան իր հերթին հաստատ նույնպես գտել է փաստարկներ, որոնք լսել է Բաքուն։
Սակայն կա ևս մեկ կարևորագույն գործոն՝ թուրքականը, որն ակնհայտորեն ազդել է Ալիևի կայացրած որոշման վրա։
Թուրքիայի աջակցությունը ահռելի դերակատարություն ունեցավ Ադրբեջանի ռազմական հաջողությունների մեջ։ Սակայն ամեն ինչի համար պետք է վճարել, իսկ Էրդողանի նկրտումները կարելի է արտահայտել «մատդ մեկնես՝ ձեռքդ կուտի» բանաձևով։ Ալիևը, որը միշտ փորձել է բալանս պահել տարածաշրջանի ուժային հիմնական կենտրոնների (այսինքն՝ Ռուսաստանի, Թուրքիայի ու Իրանի) միջև ու այսպիսով պահպանել իր երկրի ինքնիշխանությունը, ակնհայտորեն շահագրգռված չէ, որ Ադրբեջանը դառնա Անկարայի խամաճիկը։
Նիկոլ Փաշինյանն անդրադարձավ Մեղրին Ադրբեջանին հանձնելու լուրերին
Էլ չենք խոսում այն մասին, որ Մերձավոր Արևելքից Ղարաբաղ էին տեղափոխվում «Ջաբհատ ան-Նուսրայի» (Ռուսաստանում արգելված ահաբեկչական կազմակերպություն – խմբ․) ու ծայրահեղական այլ խմբավորումների գրոհայինները, իսկ նրանք մեծ սպառնալիք են ներկայացնում հենց Ադրբեջանի համար։ Հենց այդ պատճառով էլ մուսուլմանական երկրները սովորաբար իրենց երկրներում պայքարում են իսլամիստական ծայրահեղականության դեմ շատ ավելի խստորեն, քան մյուս պետությունները․ նրանք ծայրահեղականների անմիջական հարվածի տակ են։
Ռազմական գործողությունների ավարտն ու հայտարարության ստորագրումը թույլ է տալիս Ադրբեջանին միանգամից փակել այս և այլ անբարենպաստ ու իր համար վտանգավոր գործընթացների հարցը։ Իլհամ Ալիևն իր ձևական ժեստն արեց Անկարայի ուղղությամբ` հայտարարելով Ղարաբաղում թուրք խաղաղապահների մասին, բայց ստորագրված պայմանագրում Թուրքիայի մասին ոչ մի խոսք չկա։
Այս համատեքստում խոցված ռուսական ուղղաթիռի պատմությունը նոր շրջադարձ արեց։
Անկասկած Ադրբեջանում կան ուժեր (առաջին հերթին թուրքամետ), որոնք շահագրգռված են համաձայնագրի տապալման հարցում։ Բոլորի համար հասկանալի է, որ բանակցային գործընթացը որոշ ժամանակ ընթացել է, ու դրա արդյունքների մասին խոսվել է համապատասխան շրջանակներում։ Չի կարելի բացառել նաև սադրանքի տարբերակը` այն հույսով, որ ռուսական իշխանությունը կենթարկվի այդ սադրանքին, վերջին պահին կհրաժարվի ձեռք բերված պայմանավորվածություններից, և ղարաբաղյան պատերազմը կշարունակվի։
Սակայն Մոսկվան ու Բաքուն վարվեցին ինչպես հարկն է․ Ադրբեջանը տեղի ունեցածի պատասխանատվությունը վերցրեց իր վրա, Ռուսաստանն էլ համբերություն դրսևորեց։
Ցավոք, նույնը չի կարելի ասել Հայաստանի մասին։
2018 թվականին փողոց դուրս եկած մարդիկ պետական իշխանության գագաթ հանեցին Նիկոլ Փաշինյանին։ 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին փողոց դուրս եկած մարդիկ պատրաստ էին հոշոտել նրան, քանի որ հանկարծ պարզվեց, որ պրոգրեսիվ առաջնորդը, որը երկիրը դեպի Եվրոպա էր տանում, սխալ տեղ տարավ, իսկ ռազմական շինարարության ոլորտում նրա արած աշխատանքը վերածվեց Հայաստանի ծանր պարտության։
Ի դեպ, այն փաստը, որ երիտասարդ ու առողջ տղամարդիկ բանակի շարքերն անցնելու փոխարեն գերադասեցին ավերել կառավարական շենքերը, առանց որևէ հեգնանքի` արևմտյան ամենաարդիական միտումների շրջանակից է։
Ինչևէ, եթե Հայաստանը պատրաստ չէ դասեր քաղել վերջին երկու տարիների իրադարձություններից, ապա ինքը դաս կդառնա բազում այլ երկրների համար։
Իսկ ընդհանուր առմամբ տարածաշրջանում իրավիճակի համար կարևոր է մեկ ցուցադրական փաստ։ Հայկական ու ադրբեջանական ուժերի միջև տեղակայվող ռուսական զորախումբը կարող է քանակապես բավականին խորհրդանշական թվալ։
Սակայն տերության ճանաչված հեղինակությունը չափվում է հենց նրանով, թե որքան քիչ զինվոր կարող է կանգնած լինել հակամարտող կողմերի միջև։
Որ դա բավական է պատերազմը դադարացնելու համար, ամրագրում է Ռուսաստանի կարգավիճակը` որպես «խաղաղության մատակարար» Կովկասում։