Այնինչ նախկինում, ինչպես հիշում ենք, հրադադարի առնվազն երկու հաջողված նախադեպ եղել է՝ 1994 թվականին և 2016 թվականին՝ երկուսն էլ Ռուսաստանի միջնորդությամբ։ Բայց քանի որ Վաշինգտոնում գտնվող Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարները համաձայնել են կրակը դադարեցնել երկուշաբթի առավոտյան ժամը 8-ից, եկեք խոսենք հակամարտությունները կարգավորելու ամերիկյան փորձի մասին։ Հաջողություն, անշուշտ, եղել է։
Չգիտեմ, հայաստանցիների այս նոր սերունդը տեղյա՞կ է, թե՞ ոչ, բայց իմ հասակակիցները հո հիշում են, թե ինչպես կարգավորվեց նախկին Հարավսլավիայի պետությունների միջև առճակատումը։ Միացյալ նահանգների ղեկավարությունը անկախացած, բայց պատերազմող այդ երկրների առաջնորդներին հրավիրեց Ամերիկա ու ասաց՝ չեք հեռանա բանակցությունների սեղանից այնքան ժամանակ, մինչև համաձայնություն ձեռք չբերեք, որ այլևս միմյանց հետ չեք կռվելու։ Ու ստացվեց։
Բայց կայուն խաղաղություն հաստատելու այլ փորձ էլ է եղել, ու ցավոք ամերիկյան այդ ձախողված փորձը կապված է եղել հենց հայ-ադրբեջանական հակամարտության հետ։ Մոտ 10 տարի առաջ այդ մասին գրել է «Քարնեգի» հիմնադրամի փորձագետ, բրիտանացի Թոմաս դե Վաալը, որը վերհիշել է, թե ինչ կատարվեց 2001 թվականին, երբ Ամերիկայի նախագահի հրավերով Ֆլորիդա նահանգում՝ Քի Ուեսթ կղզիներում հանդիպեցին Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահներ Ռոբերտ Քոչարյանը և Հեյդար Ալիևը։ Պարզապես մեջբերեմ բրիտանացի վերլուծաբանին։
«Քի-Վեսթը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղ համաձայնագրի կնքումը իրականություն դարձնելու ուղղությամբ Միացյալ նահանգների ձեռնարկած ամենալուրջ փորձն էր», կարծիք է հայտնում Թոմաս դե Վաալը, շարունակելով՝ «Խոստումնալից մեկնարկից հետո, սակայն, ամեն ինչ սխալ ընթացավ: Ադրբեջանի այն ժամանակվա նախագահ Հեյդար Ալիևը առողջական վատ վիճակում էր և Բաքու վերադառնալուն պես սկսեց հրաժարվել խաղաղ համաձայնագրի դրույթներից», փաստում է բրիտանացի փորձագետը։
Եթե հիշում եք, այն ժամանակ՝ մոտ 20 տարի առաջ՝ 2001 թվականին Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահն էր Քերի Քավանոն։ Ինչու բանակցությունները կայացան հենց Քի Ուեսթում, որտեղ ժամանակին ստեղծագործել և հաստատ նաև ահագին վիսկի էր խմել ամերիկացի գրող Էռնեստ Հեմինգուեյը՝ այն պարզ պատճառով, որ Քերի Քավանոն ծնունդով հենց Քի Ուեսթից էր և հույս ուներ, որ իր հայրենիքում Հայաստանն ու Ադրբեջանը պատմական համաձայնագիր կստորագրեն հակամարդությունը կարգավորելու մասին։ Բայց չստացվեց։ Իսկ հետո խաղաղություն հաստատելու հույսերը ավելի ու ավելի աղոտ դարձան։ Քերի Քավանոն հետագայում փաստել էր. «2001-ին իրավիճակը շատ ավելի նպաստավոր էր հարցի լուծման համար, քան այսօր: Նախագահներ Քոչարյանի և Ալիևի միջև գործնական հարաբերություններ էին ձևավորվել, կողմերը աշխատում էին իրենց իսկ մշակած առաջարկների, այլ ոչ թե երրորդ կողմի ներկայացրած նախագծի շուրջ»:
Արցախի ճանաչման հեռանկարը. գործընթացը վաղուց է սկսվել, բայց ոչ պետությունների մակարդակով
Ի դեպ, շատ հետաքրքիր մի նկատառում է անում Քերի Քավանոն։ Պարզապեբս մեջբերեմ։ «Այն ժամանակ չկար միջազգային հանրության ուշադրության համար «մրցող» մեկ այլ ճգնաժամ, բացի այդ` շատ ավելի դյուրին էր կարգավորմանը հաջորդող վերականգնման փուլի համար ֆինանսական միջոցներ հայթայթելը», փաստել էր Մինսկի խմբի նախկին համանախագահը։
Ճիշտն ասած, շատ դժվար է ասել, թե ինչպիսին են այժմ, մեր օրերում հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորումից հետո ֆինանսական միջոցեր հայթայթելու հեռանկարները, բայց իրականությունն այն է, որ, այո, ինչպես ասում էր Քավանոն, միջազգային հանրության համար «մրցող« մեկ այլ ճգնաժավ աշխարհում, կարծես թե, չկա։ Եվ ուրեմն հույս կա, որ առաջատար տերությունների և առաջին հերթին ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբում նախագահող երկրների ջանքերի շնորհիվ այս պատերազմն, այնուամենայնիվ, կավարտվի։