Անտառ, սալոր, դեղձ, մեղր, դատարան։ Սրանք պատահական բառերի չեն․ դրանք այն միջոցներն են, որով իրենց հողին ամուր կառչած սահմանամերձ գյուղի բնակիչները գումար են վաստակում, միայն թե այստեղից չհեռանան։ Բարեկամավանը երեք կողմից շրջապատված է ադրբեջանական դիրքերով, որտեղից երևում են դաշտերը, արոտավայրերն ու բլուրների լանջի ներքևում և անտառից հեռու գտնվող տների մի մասը։
Այն պետք է լինի բոլորի տանը. ինչպե՞ս հրեաների փորձը կարող է օգնել տավուշցիներին
Այստեղ կարծես ամեն քայլափոխին վերևից պտուղներ են թափվում։ Դրանց միջով քայլելով, մոտենում ենք փեթակներին։
«Մեղրն այնպիսի բան է, որ սովորության հարց է։ Ինչ-որ մեկը, ասենք, մեղուներին մեղրի փոխարեն շաքարի օշարակ է տալիս․․․ պարզ է՝ որպեսզի իրեն շատ մեղր մնա։ Եվ համն արդեն այն չէ։ Բայց նրա գնորդները սովոր են․ նրանց նորմալ մեղր ես բերում, առանց էդպիսի բաների, չեն վերցնում, ասում են՝ համն ինչ-որ ուրիշ է, քաղցր չէ»,- պատմում է տեղի բնակիչ Արտակ Ղարագյոզյանը։
Մեղվափեթակներ այստեղ գրեթե բոլորն ունեն։ Ոմանք՝ մեկ-երկու հատ, իրենց և հարազատների համար, ուրիշները՝ ավելի շատ՝ վաճառքի համար։ Մի քանի տարի առաջ Համաշխարհային բանկի ծրագրի շրջանակում գյուղի որոշ ընտանիքների մեղվափեթակներ բաժանեցին։ Դա օգնեց փոքր-ինչ գումար վաստակել, քանի որ դաշտում աշխատել չէր հաջողվում։
«Մեղուներով առաջ էլ եմ զբաղվել։ Մորական պապս հիանալի մեղվապահ էր։ Մեր կոլխոզի հաշվապահն էր, իսկ տանը փեթակներ ուներ ու մեղուներով էր զբաղվում։ Արդեն 90 տարեկան էր, բայց հանգիստ, այ ինչպես ես հիմա, հետևում էր մեղուներին»,-պատմում է Արտակը։
Այնուհետև մենք կանգնում ենք փեթակներից մի քանի քայլ հեռավորության վրա, իսկ Արտակը հանգիստ անցնում է մեջտեղ և բացում դրանցից մեկը։ Այստեղ բոլորն արդեն սովոր են մեղուներին, իսկ մեղր գրեթե բոլորի տներում կա։
Տարածքային ամբողջականությունը
Գարնանը և ամռանը այստեղ և հարևան գյուղերից մի քանիսում «միջազգային հանցագործություն» է կատարվում՝ «խախտվում է Ադրբեջանի Հանրապետության սահմանը և տարածքային ամբողջականությունը»։ Հարևան Հայաստանում մեղուներին բաց են թողնում՝ ծաղիկների փոշոտում կատարելու։ Իրականում մեղուները անցնում են սահմանը և ապօրինի օգտվում դաշտային ռեսուրսներից։ Մեր բախտից է, որ Թուրքիայի պաշտպանության նախարարը հայոց մեղուներին դեռ չի սպառնացել։ Այնպես որ, մենք դանդաղ անցնում ենք պատասխանատու պահին՝ ափսեից վերցնում ենք թեյի գդալը և մեղրը քսում հացին։
«Արագ կերեք, թե չէ մեղուներն ու իշամեղուները մի վայրկյանում գալիս են, հոտն զգում են։ Եթե հիմա չուտեք, իրենք կուտեն ձեր փոխարեն»,- ծիծաղում է Արտակը և մեր ափսեի մեջ մեղր լցնում՝ մեղրամոմի վեցանկյունիկներով շաղախված։
Նրա տանը, առաջին հարկի մութ սենյակում, գտնվում է «երջանկության արհեստանոցը»։ Դռնից բացի, մուտքն այստեղ ծածկված է գորգով, պատուհանները պինդ փակված են, որ «ոչ մեկ չբզզա»։ Այստեղ Արտակը շրջանակներից մեղր է քամում և ցենտրիֆուգայով առանձնացնում մեղրամոմից։ Բայց մեղրով լի տարրաները դեռ երջանկություն չեն։ Երջանկությունը որդին է՝ Նարեկը, որը քայլում է հոր հետևից և օգնում նրան։
«Նա ոչ միայն մեղվապահի գործն է յուրացնում։ Պապս ախր նաև սազ էր նվագում, այն էլ ինչպե՜ս։ Նրանից հետո սազը տանը դրած էր, ես հենց էնպես ծնգծնգացնում էի։ Իսկ Նարեկը կիթառ նվագել սովորեց, հիմա էլ արդեն պապու սազն է նվագում»,- հպարտությամբ ասում է Արտակը։
«Ֆուտբոլային ո՞ր թիմին ես երկրպագում» հարցին յուրաքանչյուր երևանցի (և ոչ միայն երևանցի) տղա պատրաստ պատասխան ունի։ Նարեկը՝ նույնպես։
«Ես խաղալ սիրում եմ, բայց հեռուստացույցով ֆուտբոլ չեմ դիտում։ Ժամանակ չկա, երեկոյան քունս տանում է»,-ժպտում է տղան։
Հիմա հայրը Նարեկին Երևան է ուղարկել՝ սովորելու․ ավտոէլեկտրիկ պիտի դառնա։ Տարիներ առաջ, երբ տղան դեռ սովորում էր տեղի դպրոցում, նրա պատմության ուսուցչի տունը գնդակոծեցին․․․
Յուրա Չիտչյանը տասնամյակներ շարունակ հայրենի գյուղի դպրոցում պատմության ուսուցիչ է աշխատել։ Վերջերս թոշակի է անցել, բայց ամբողջ օրը տանը նստելը նրա համար անսովոր է։ Հիմա գառներ է պահում։
«Գառներին ներքևում՝ դաշտո՞ւմ եք արածացնում»,- հարցնում ենք։
Այստեղ մարդիկ ավելի խորն են, քան մեզնից շատերը. նախագահն այցելել է սահմանամերձ Չինարի
«Չէ, անտառ եմ տանում։ Դաշտ չի ստացվի։ Կարող է կրակեն։ Տներին վրա էլ են կրակում․․․ մի անգամ իմ տան վրա կրակել են ականանետից, լուսամուտները ջարդուփշուր արել։ Ես էլ տախտակներ խփեցի։ Հիմա օրը ցերեկով էլեկտրական լամպի տակ ենք նստում․․․ կրակոցներն էլ վերջին 1-2 տարում քչացել են։ Հենց կրակում են, մերոնք տեղնուտեղը պատասխան են տալիս, նրանք էլ լռում են»,- նշում է նախկին ուսուցիչը։
1918թ-ին, պատմում է նա, գյուղացիները ոտքով տասնյակ կիլոմետրեր անցան, որպեսզի Արևմտյան Հայաստանից հեռացող ցարական բանակից հրացաններ վերցնեն։ Հետո վերադարձան և «տարածքային ամբողջականության» այն ժամանակվա սիրահարներին սթափեցրին։
«Մենք նոր չէ, որ պետք է սովորենք ոտքով քայլել։ Մեր երիտասարդները չեն հիշի, բայց մինչև 65 թիվը մեզ մոտ առհասարակ ճանապարհ չի եղել։ Ոչ ավտոբուսներ կային, ոչ մեքենաներ։ Միայն կոլխոզի բեռնատարներն էին ինչ-որ բան տանում-բերում։ Կամ էլ՝ ձիերով։ Իսկ մյուսները հենց այդպես, ոտքով սարերով գնում էին։ Ես էլ։ Մի զարմացեք, այդպես էլ ապրել ենք»,- հիշում է Չիտչյանը։
Նախկինում հարևան պետությունից գալիս էին առևտուր անելու և գյուղի ճաշարանում գինի խմելու։ Հիմա այդ մարդկանց երեխաներն ու թոռները «ինովացիոն զենք» են հնարել։ Ամռանը նրանք հետևում են, թե երբ է քամին փչում ատելի Բարեկամավանի կողմը, և իրենց կողմում չոր խոտ վառում։ Հարցին, թե ինչ են անում նման դեպքերում, տեղի բնակիչները ուղղակի թափ են տալիս ձեռքերը։ «Սա․․․ չգիտեմ էլ ինչպես ասեմ․․․ հասուն մարդու բան չէ, էլի»,- ասում է նրանցից մեկը։
Դատ ու մեղր՝ ամբողջ գյուղին
«Դուք երբ հոդվածը գրեք, ինձ տեղյակ պահեք։ Ահա իմ հեռախոսահամարը, սա էլ էլեկտրոնային փոստիս հասցեն, գրանցեք»,-ասում է Ղարագյոզյան-հայրիկը։
-Էլեկտրոնային փո՞ստ։
-Այո։
Ղարագյոզյանն այն բացել է մի տարիներ առաջ, երբ նրան առաջարկեցին որոշակի գումար աշխատել։ Միջազգային կազմակերպություններից մեկը Հայաստանում դատական նիստերի մոնիթորինգի ծրագիր էր իրականացնում։
Ղարագյոզյանը պետք է գնար դատական նիստերին, գրեր լսածները և էլեկտրոնային փոստով ուղարկեր նրանց։
«Իրարից անպակաս լինեք». ՀՀ նախագահի տիկինը գեղեցիկ լուսանկար է հրապարակել Տավուշից
«Արդեն չեմ էլ հիշում, թե ինչպես էր կոչվում կազմակերպությունը․․․ մեր գյուղից մի քանի հոգի Նոյեմբերյան էին գնում՝ դատերի, դրանք սղագրում։ Բայց հետո մեզ մոտ ծրագիրը դադարեցրին, թողեցին միայն Երևանում։ Մենք չէինք տալիս այն, ինչ նրանք ուզում էին։ Ասում էին․ «ընդմիջումներին մոտեցեք ու լսեք, թե ինչի մասին են խոսում դատախազն ու դատավորը»։ Եվ ի՞նչ, նրանց հետևից միջանցքում ման գանք ու ականջ դնե՞նք»,-տարակուսում է նա։
Այստեղ այլ աշխատանք չկար և դեռ չկա։ Փորձել են ոչ մեծ արտադրություն բացել․ այստեղ պետք է դրոսելների (էլեկտրոնիկայում և ռադիոտեխնիկայում օգտագործվող սարքավորում է) համար կծիկներ փաթաթեին։ Արտադրությունը չստացվեց՝ չլուծվեցին կազմակերպչական հարցերը (այդ մասին մանրամասն կպատմենք առանձին հոդվածում)։ Մարդկանց ընդունեցին աշխատանքի, բայց հետո ստիպված եղան ազատել։
Արմեն Սարգսյանն այցելել է ադրբեջանական կրակոցների զոհ դարձած Սոս Էլբակյանի ընտանիքին
«Ես ու ամուսինս մինչ օրս աշխատանք չունենք»,-ասում է գյուղի բնակչուհի Նաիրա Ազիզբեկյանը։ Նրա ամուսնու՝ Գառնիկ Կարաքեշիշյանի հայրական տունը մնացել է գյուղի ծայրամասում՝ կրակոցների կիզակետում։ 90-ականներին այն քանդվել էր, հետո նորոգել չհաջողվեց։
Հիմա նրանք բնակվում են ազատ տներից մեկում։ Այստեղ այդպիսիք շատ են․ ԽՍՀՄ-ի տարիներին գյուղում մոտ 30 ընտանիք էր ապրում, հիմա մի քանի անգամ պակաս։ Շատերը Ռուսաստան են մեկնել․ մեկը՝ Բելգորոդ, մյուսը՝ Ստավրոպոլ, երրորդը՝ Մոսկվա։ Հիմա տեղի դպրոցում 16-17 աշակերտ է սովորում։ Նրանցից չորսը Կարաքեշիշյան ընտանիքից են․ երեք տղա և մեկ աղջիկ։ Ծնողները ոչ աշխատանք ունեն, ոչ հող։ Թե ինչպես են երեխաներին պահում, ինչ աշխատանք են անում՝ միայն իրենք գիտեն։
«Չմտածեք, թե բողոքում եմ։ Ինչպես կարողանում ենք, ապրում ենք։ Միայն թե երեխեքի համար եմ մի քիչ․․․ նեղվում։ Դպրոց գնալու հագուստ չունեն։ Տան հագուստով չես կարող ուղարկել, հետո ի՞նչ, որ գյուղում ենք ապրում․․․ դասագրքերն էլ տալիս են, իսկ տետր ու գրիչ առնել չենք կարողանում․․․ մենք օրավարձով էլ կաշխատենք, բայց այստեղ ո՞ւմ մոտ գնաս։ Մյուսներն էլ հազիվ են ծայրը ծայրին հասցնում»,- սրտնեղում է Ազիզբեկյանը, ապա ցածրաձայն խնդրում, որ ամուսնուն ու մեծ երեխաներին չնկարենք։
«Ես հանուն երեխեքի կարող եմ խոսել, բայց տղամարդը ո՞նց էդպիսի բան ասի, կամ երեխաները»,- ասում է տիկինը։
Այժմ այս և մի քանի այլ սահմանամերձ գյուղերում կառավարությունը որոշել է նորոգել ոռոգման համակարգը և կաթիլային ոռոգում անցկացնել։ Այդ դեպքում գյուղում ջուրը բոլորին կբավականացնի։ Բայց խողովակներ տեղադրելու և կաթիլային ոռոգման ավազանների համար գումար է պետք։ Գյուղացիների հայտերի ընդունումն ու ընտրությունը կսկսեն աշնանը։
Հեռանկարում իշխանությունները մտադիր են այստեղ նաև այլ նոր տեխնոլոգիաներ ներդնել, որպեսզի հողն իր տերերին վերադարձնի գոնե մի փոքր ավելին, քան հիմա։