Որոշ փորձագետները պնդում են, որ Թուրքիայի նախագահը հենց այնպես չէ շրջապատել իրեն հայ նկարչի կտավներով…
Եթե Google-ում «Էրդողանն Այվազովսկու նկարների ֆոնին» հարցում տանք, մի շարք լուսնկարների կհանդիպենք, որտեղ թուրք նախագահը ուրիշ երկրների նախագահների հետ հանդիպումներ է անցկացնում ծովային թեմատիկայով հիանալի կտավների ֆոնին։ Նիստերի դահլիճներից մեկում երկու այդպիսի նկար է կախված, իսկ նախագանը նախընտրում է հենց դրանց մեջտեղը նստել։ Դժվար է մեծն ծովանկարիչի ոճը շփոթել ուրիշի հետ, հատկապես արվեստից հասկացող մարդկանց համար, մի խոսքով` կասկած չկա. կտավները պատկանում են Իվան Այվազովսկու վրձնին… Կամ էլ՝ Հովհաննես Այվազովսկու։ Հաշվի առնելով հայտնի ծովանկարչի ծագումն ու նրա վերաբերմունքը Թուրքիային, այդ փաստը բազմաթիվ կասկածներ է առաջացնում։
Իհարկե, հայտնի է, որ նկարիչը բազմիցս եղել է Օսմանյան կայսրությունում և բազմաթիվ Ստամբուլի բնանկարներ է պատկերել։ Նա լավ հարաբերություններ է ունեցել օսմանյան սուլթանների հետ, սակայն այդ ամենն ավարտվեց համիդյան կոտորածներից հետո, երբ սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի հրամանով հազարավոր հայկական ընտանիքներ սպանվեցին։
Պատմությունը դեպք է հիշում, որի մասին գիտի ամեն մեկը, որը թեկուզ մի քիչ հետաքրքրվում է նկարչի ստեղծագործությամբ։ Խոսքն այն մասին է, որ 1869 թվականի ապրիլի սկզբին վերադառնալով Թեոդոսիա, Այվազովսկին ցուցադրաբար ծովը նետեց թուրք սուլթանների տված պարգևները, այդ թվում` Օսմանյան կայսրության բարձրագույն պարգևները` «Մեջիդիեն» ու «Օսմանիեն», որոնք նա ստացել էր Աբդուլ Համիդից։ «Եթե կցանկանա, կարող է ինքն էլ իմ նկարները ծովը նետել, ես դրանք չեմ ափսոսում»,- ասաց նկարիչը թուրք հյուպատոսին, որպեսզի նա փոխանցի իր բառերը դաժան ու անմարդկային սուլթանին։
Հավանաբար, Օսմանյան կայրության ամոթահար իշխանը կուլ տվեց վիրավորանքը, ամեն դեպքում, ծովանկարչի կտավները նա դուրս չնետեց, հակառակը` կախեց իր պալատի պատերին։ Այդպիսով, Թուրքիայում Այվազովսկու թողած կտավների հավաքածուն հիմա զարդարում է ոչ միայն սուլթանների պալատները, այլ նաև նախարարի նստավայրը։ Իսկ հենց ինքը` նախագահը, առանց անհարմար զգալու, իր պաշտոնական հանդիպումները անցկացնում է հայ գեղանկարչի հիանալի աշխատանքների ֆոնին։
Քոփիփասթի ուժը
Շատ արվեստագետներ ու արվեստի գործեր հավաքողները թաքնված ենթատեքստ են փնտրում թուրք նախագահի գործողությունների մեջ և փորձում են հասկանալ` ի՞նչ է դրանց հետևում թաքնված։ Ենթադրություններ չանելու համար մենք որոշեցինք հարցի պատասխանը ստանալ հենց Թուրքիայից՝ ինչպես թուրք փորձագետներից, այնպես էլ նախագահի անձնակազմից։
Ըստ մեր ստացած հաղորդագրության՝ նախագահի անձնակազմում «շատ հետաքրքրվեցին Այվազովսկու նկարների հարցով» և խոստացան բացառիկ մեկնաբանություն տալ, սակայն այդ պահից արդեն մի ամիս է անցել, իսկ մենք դեռ մեկնաբանություն չենք ստացել։ Մինչ այդ մեր հարցումը մեկնաբանեց «Այվազովսկու Ստամբուլը» ցուցահանդեսի գործադիր տնօրեն Բյուլենտ Օզուկանը։ Պատասխանում նա շեշտը դրեց ծովանկարչի ու Թուրքիայի հետ կապի վրա և հիշատակեց, որ որոշ ռուս հետազոտողների շրջանում կա կարծիք, որի համաձայն նկարիչը, իբրև թե, թուրքական արմատներ է ունեցել։
Դե ինչ, եթե այդ տհաճ դեզինֆորմացիան մինչ այժմ արծարծվում է, մենք որոշել ենք խորանալ այդ հարցում և վերջակետ դնել։
Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում Իվան Այվազովսկու ստեղծագործության գիտակ, արվեստագետ Շահեն Խաչատրյանը, որը մեծն գեղանկարչի կյանքի ու ստեղծագործության մասին մի քանի գիրք է գրել, պատմեց, որ նկարչի նախնիները Արևմտյան Հայաստանից էին, և նա ոչ մի կաթիլ թուրքական արյուն չէր կարող ունենալ։
«Հովհաննես Այվազովսկին ոչ միայն թուրքական արյուն չուներ, այլ իր ժողովրդի այնքան նվիրյալ որդի էր, այնքան բան է նրա համար արել, որ նման անհեթեթ խոսակցությունները կարող են միայն քմծիծաղ առաջացնել։ Երբ նա ծնվեց, Մկրտիչ քահանան Թեոդոսիայում Սուրբ Սարգիս եկեղեցում ծննդյան և կնքման գրքի մեջ նշում արեց, որ լույս աշխարհ է եկել «Հովհաննեսը՝ Գևորգ Այվազյանի որդին»։ Այդ գիրքը ծովանկարչի ծննդյան մասին միակ իրավական վկայությունն է»,- ասաց նա։
Այդպիսի հիմարություններ տարածելուց առաջ արվեստագետը խորհուրդ է տալիս ուշադրություն դարձնել նկարչի մեծ եղբորը` Գաբրիել Այվազյանին, որը Հայ Առաքելական եկեղեցու արքեպիսկոպոս էր։ Հայկական եկեղեցու այդ հայտնի գործչի մասին կիսագրագետ արվեստագետները, նկարչի արմատները վերլուծելիս, չգիտես ինչու երբեք չեն հիշում։
Ծովանկարչի ծագումը երբեք ոչ մեկի մոտ հարցեր չի առաջացրել ու ինչպե՞ս է ստացվել, որ հանկարծակի նրա կենսագրությունում Այավզովսկու թուրքական արմատների վերաբերյալ կետ հայտնվեց։ Որտեղի՞ց…
1878 թվականին Ռուսական կայսրությունն ու Օսմանյան կայսրությունը հաշտության պայմանագիր ստորագրեցին մի դահլիճում, որի պատերը զարդարված էին հայտնի ծովանկարչի կտավներով։ Իվան Այվազովսկին հայտնի էր ոչ միայն իր հայրենիքում, այլև Եվրոպայում, նրա անունը հնչում էր ամենուր։ Եվ հենց այդ տարի «Ռուսկայա ստարինա» ամսագրում ոմն Պ. Կատարիգինի կենսագրական ակնարկ է դուրս գալիս, որտեղ անհիմն խոսվում է Այվազովսկու թուրքական արմատներից։ Հավանաբար, նկարչի հայկական ծագումը ոչ ցանկալի էր։ Մանավանդ, որ արդեն այն ժամանակ Այվազովսկու ստեղծագործությունը, որն արդեն մեծ քանակությամբ Կոստանդնուպոլիսը պատկերող կտավներ էր ստեղծել, կարևոր դերակատարություն ուներ Թուրքիայի գեղանկարչության մեջ։ Օզուկանի խոսքով՝ «թուրք նկարիչների շրջանում չկա մեկը, որն այս քաղաքին նվիրված այսքան կտավ է ստեղծել»։
Ինչևէ, թեման զարգանում է ու նոր մանրամասներ ստանում։ Տաս տարի անց՝ 1887 թվականին, Սանկտ Պետերբուրգում գրքույկ է դուրս գալիս, որը նվիրված է ծովանկարչի 50-ամյա ստեղծագործական կյանքին։ Դրանում լեգենդ է պատմվում, որի համաձայն նկարչի պապի հայրը թուրք զորապետի որդի էր, որը հազիվ է փրկվել Ազովի գրավման ընթացքում՝ 1696 թվականին, և նրան հայ է փրկել։ Ընդ որում, նկարչի որևէ վկայություն այդ մասին չկա։ Եվ, վերջապես, Իվան Այվազովսկու մահից հետո՝ 1901 թվականին, լույս է տեսնում մի մեծ գիրք, որը կազմել է ոմն Ն. Կուզմին։ Նա գրեթե ամբողջությամբ կրկնում է Կատարիգինի տեքստը, բայց տեղ-տեղ իր ուղղումներն է անում. նա վերապատմում է վերոհիշյալ պատմությունը, բայց «1969 թվականին փրկված թուրք տղայի» դերում է արդեն ծովանկարչի հայրը։ Իվան Այվազովսկու կենսագրության որոշ ուսումնասիրողներ հանգում էին եզրակացության, որ Կուզմինը հենց ինքը` Կատարիգինն է, որի դիմաց, ամենայն հավանականությամբ, խնդիր է դրված եղել «շտկել» Այվազովսկու ծագումը։ Չնայած այն անհեթեթությանը, որը տպագրվել է տվյալ գրքում, դա, այդուամենայնիվ, երկար ժամանակ աղբյուր է հանդիսացել նկարչի կենսագրությունը ուսումնասիրող մասնագետների համար։
Ամենաշատ վրդովմունքը Կուզմինի գիրքը առաջացնում է այն բանի պատճառով, որ այնտեղ ոչինչ չի ասվում նրա այն աշխատանքների մասին, որոնք նվիրված են Հայաստանին («Արարատ լեռը», «Սևանի տեսարանը», «Հրամանատար Վարդան Մամիկոնյանը», «Հայ ժողովրդի մկրտությունը. Գրիգոր Լուսավորիչ») ու նաև Թուրքիայում հայերի կոտորածին։ Այդ կտավների օգնությամբ նկարիչը ուզում է ուշադրություն դարձնել իր ազգի ճակատագրին, թեև Այվազովսկին ցուցադրել է այդ աշխատանքները Մոսկվայում, Օդեսայում, Խարկովում, որտեղ դրանք մեծ աղմուկ են բարձրացրել։ Այստեղ գրեթե ոչինչ ասված չէ նկարչի եղբոր մասին։ Դժվար թե այս բոլոր փաստերը պատահականության արդյունք լինեն…
Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ Իվան Այվազովսկին ընկալվում էր որպես «անհարմար» ժողովրդի որդի։ Եվ տվյալ խնդիրը լուծվել է մի քանի ոչ հավաստի գրքերի օգնությամբ, որոնք մինչ այժմ որոշ հեղինակների առիթ են տալիս փրփուրներից կառչել և ինքնախաբեության դիմելով՝ ներկայացնել ծովանկարչին, որի հայկական ծագումը արդեն ոչ ոքի մոտ կասկած չի առաջացնում, որպես թուրքական արմատներով մարդ։
Ինչ վերաբերում է այն փաստին, որ Այվազովսկին շատ աշխատանքներ է նվիրել Կոստանդնուպոլսին, ապա դա բնական է, հաշվի առնելով նկարչի կիրքը ճանապարհորդությունների նկատմամբ և նրա անհավանական աշխատունակությունը (նկարչի կտավների թիվը մինչ օրս հնարավոր չէ հստակեցնել, նշվում է մոտավոր թիվ` 5-6 հազար)։
Ամփոփելով Իվան Այվազովսկու՝ Թուրքիային վերաբերվելու թեման, ընդամենը մեկ օրինակ բերենք. նկարչի վերջին անավարտ աշխատանքը պատկերում է թուրքական նավի պայթյունը։
Թուրքական կրքերը Այվազովսկու շուրջ
Այն փաստը, որ Օզուկանի վկայությամբ՝ «թուրքական պետությունը մեր ժամանակներում բարձր է գնահատում մեծն ծովանկարչի աշխատանքները և դիտարկում է նրա ստեղծագործությունը որպես պետական հեղինակության տարր», հայ նկարչին ամենևին էլ չի դարձնում թուրք։ Չէ՞ որ ոչ ոք չի ասում, որ Բալյանովների հայտնի թուրքական պալատական ճարտարապետների դինաստիան թուրքականն արմատներ ունի։
Իր մեկնաբանության մեջ Օզուկանը նաև հայտնեց, որ Թուրքիայի նախագահի նստավայրում Այվազովսկու տասը կտավ կա։
«Մենք պարզեցինք, որ թուրքական պետական հասարակություններին պատկանում է Այվազովսկու մոտավորապես 41 կտավ։ Դրանցից տասը նախագահական նստավայրում է, մոտավորապես 21-ը` օսմանական սուլթանները պալատներում, ևս տասը ցուցադրված են երկրի տարբեր թանգարաններում։ Տասից ավելի կտավ գտնվում է Ստամբուլում՝ մասնավոր հավաքածուներում… Չնայած գեղանկարչության նկատմամբ հետաքրքրությանը, Թուրքիայի ինչպես օսմանյան, այնպես էլ հանրապետական շրջանում, այդուամենայնիվ, պետության առաջին դեմքերը արվեստի գործերի նկատմամբ այդքան մեծ ուշադրություն չեն ցուցաբերել, ինչպես Արևմուտքում։ Այդ պատճառով մենք շատ կարևոր ենք համարում այն փաստը, որ Այվազովսկու կտավներին հաջողվեց ամուր տեղ զբաղեցնել սկզբում Օսմանյան պալատներում, իսկ հետո` պետական հաստատություններում»,- ընդգծեց հա։
Օզակունը հավելեց, որ ընդհանուր առմամբ, նրանք հայտնաբերել են Թուրքիայում Այվազովսկու 60 կտավ։