«Կանաչ» Սևանը ոչ միայն վանում է զբոսաշրջիկներին, այլև սպառնում է ջրի որակի վատթարացմամբ՝ այն անպիտան դարձնելով խմելու և տնտեսության մեջ օգտագործելու համար։ Ջրային ռեսուրսների կառավարման մասնագետ և Ջրային կոմիտեի խորհրդական Սասուն Միրոյանի հետ վերլուծել ենք, թե ինչ քայլեր է պետք ձեռնարկել լճում էկոլոգիական բալանսը վերականգնելու համար։
Ջրի մակարդակի բարձրացում
Սևանա լիճը գտնվում է ծովի մակարդակից մոտ 1900 մետր բարձրության վրա Լիճ են թափվում 28 մեծ ու փոքր գետակներ, սակայն սկիզբ է առնում միայն մեկը՝ Հրազդանը։
Սևանի մակարդակի փոփոխությունները սկսվել են դեռ Խորհրդային Միության տարիներին, երբ լճի ջուրը ժողովրդական տնտեսության կարիքների համար օգտագործելու նախագծեր էին մշակվում։ 1930-ականներին սկսվեցին Հրազդան գետի հունը խորացնելու աշխատանքները և օգտագործման հանձնվեց Սևան-Հրազդան ոռոգման-էներգետիկ համալիրը։ Եթե 1927թ․-ին լճում ջրի մակարդակը 1935 մետր էր, ապա 2019թ․-ին` արդեն 1900 մ 64 սմ։
Ի՞նչն է պատճառը
Բանն այն է, որ լճի մակարդակի իջեցման և կոյուղաջրերի քանակի ավելացման պատճառով խախտվել է լճի կենսաքիմիական շրջապտույտը` ջրում օրգանական նյութերի կուտակումը 1930-ականների 25 հազար տոննայից 1999 թվականին հասցնելով 150 հազար տոննայի։ Հենց այդ օրգանական նյութերն են կանաչ «ներկում» լիճը և մեծ հաշվով անպիտան դարձնում ջուրը։
1980-ականներին սկսեցին ջրամբարներ կառուցվել, որոնց շնորհիվ լճի մակարդակը սկսեց բարձրանալ տարեկան 30-40 սմ-ով։ Սասուն Միրոյանն ասում է, որ մեր օրերում Սևանի մակարդակի բարձրացման բանալին հենց ջրամբարների կառուցումն է։
«Որքան շատ ջրամբարներ կառուցվեն, այնքան Սևանն ավելի մաքուր ու անվտանգ կլինի։ Բանն այն է, որ ջրամբարների շնորհիվ գյուղատնտեսության համար անհրաժեշտ քանակի ջուր կկուտակվի, և մենք Սևանին ձեռք չենք տա։ Իսկ եթե Սևանը հանգիստ թողնենք, ապա ջրի մակարդակն է լճում կբարձրանա»,-ասում է մասնագետը։
Նա ընդգծում է, որ խոսքը ոչ միայն ջրամբարների մասին է, որոնք պահելու են Սևանա լճի ջուրը, այլև այլ ջրամբարների` հաշվի առնելով «որքան շատ, այնքան լավ» սկզբունքը։
«Այս պահին Հայաստանում 79 մեծ ու փոքր ջրամբար կա։ Այստեղ ես երկու շատ կարևոր դիտարկում ունեմ։ Նախևառաջ այս տարի կսկսվի Կասպիի ջրամբարի կառուցումը, որը հսկայական նշանակություն ունի մարզի համար։ Երկրորդ՝ պետք է անպայման զբաղվել Եղվարդում ջրամբար կառուցելով։ Եղվարդի ջրամբարը հենց Սևանի հետ է կապված»,-նշում է մասնագետը։
Եղվարդի ջրամբարը սկսել են կառուցել 1983 թ․-ին, բայց այդպես էլ չեն ավարտել։ Կառուցումն ավարտելու դեպքում այն կարող է հավաքել ընդհուպ մինչև 90 միլիոն խորանարդ մետր ջուր։
Մաքրող հարմարանքների կառուցում
Մաքրման կառույցները հատուկ համալիրներ են, որոնց շնորհիվ կոյուղաջրերի կեղտերը հեռացվում են ջուրն ավազաններ բաց թողնելուց առաջ։ Sputnik Արմենիայի հարցին, թե արդյո՞ք Սևանում նման կառույցներ կան, Գեղարքունիքի մարզպետ Գնել Սանոսյանը պատասխանեց` այս պահին դրանց խիստ պակաս կա։
«Սևանում երեք մաքրող կառույց կա՝ Գավառում, Մարտունիում և Վարդենիսում։ Բայց դրանք բոլորը մեխանիկական են, իսկ մեզ կենսաբանական կառույցներ են պետք։ Երկրորդ՝ համալիրները չեն հերիքում։ Շատ մոտավոր հաշվարկներով՝ մեզ առնվազն ևս 4 կառույց է պետք, հիմնականում Վարդենիկ գյուղի մոտակայքում»,-ասաց մարզպետը։
Մեխանիկական մաքրումը ջրից զտում է կենցաղային և խոշոր առարկաները՝ պլաստիկ շշերը, կոշիկները, ուտելիքի մնացորդները և այլն։ Իսկ կենսաբանական մաքրման շնորհիվ կարելի է ջուրը մաքրել բոլոր տեսակի վնասակար քիմիական նյութերից, ինչպիսին է, օրինակ, ֆոսֆորական ազոտը։
«Իսրայելում, օրինակ, մաքրող կառույցներ կան, որոնք կարող են մաքրել անգամ լուծված դեղանյութերը։ Ես չեմ կարող նշել անհրաժեշտ կառույցների կոնկրետ թիվը, բայց դրանք պետք է բավարար լինեն, որպեսզի բնակավայրերից կոյուղաջրերը դուրս բերվեն և լիճ թողնեն միայն մաքուր ջուրը»,-ասում է Միրոյանը։
Համաշխարհային շուկայում կենսաբանական մաքրող կառույցի գինը (տեղադրումով հանդերձ) տատանվում է 40 հազարից մինչև 400 հազար դոլարի սահմանում։
Ձկնաբուծության և ձկնորսության ճիշտ կազմակերպում
Պարզվում՝ լճում առկա ձկների քանակը ևս ազդում է լճի գույնի վրա։ Սևանի ձկները, հատկապես կողակը, սանիտարի դեր են կատարում, պատմում է Միրոյանը։
«Կողակը սնվում է այն օրգանական նյութերով, որոնք «ներկում են» լիճը և աղտոտում այն։ Այնպես որ այդ ձկան զանգվածային որսի պատճառով օրգանական նյութերը մնում են ջրում»,-ասում է մասնագետը։
Սևանա լճում մոտ 36 խորանարդ մետր ջուր կա, և, մասնագետների հաշվարկներով, այնտեղ պետք է որ 20-30 հազար տոննա ձուկ լինի։ Մինչդեռ հիմա հազար տոննայից էլ պակաս է մնացել։ Ամեն տարի լճում ձկան քանակն աճում է 100 տոննայով, սակայն դա բավարար չէ։ Նախևառաջ պետք է լրջորեն զբաղվել ձկների արհեստական բուծմամբ, երկրորդ՝ պետք է լրջորեն վերահսկել ապօրինի ձկնորսությունը։
Երկրորդ կետի հետ կապված, ի դեպ, ուրախալի և միանգամայն թարմ փոփոխություններ կան։ Հայաստանում բոլորին հայտնի է, որ չնայած 2004թ․-ից ձկնորսությունը Սևանում արգելվել է, բայց բոլոր տարիներին այն մեծ թափով շարունակվել է։ Հիմա ձկնորսների նկատմամբ խիստ վերահսկողություն է սկսվել։
«Արդեն 10 օր է, ինչ ձկնորսությունը Սևանում խստորեն վերահսկվում է «Սևան» ազգային պարկի և ոստիկանության աշխատակիցների կողմից։ Նրանք հետևում են յուրաքանչյուր մակույկին, ստուգում են, թե քանի կիլոգրամ են որսացել, արդյոք թիվը համապատասխանում է հավատարմագրի մեջ նշված թվին»,- Sputnik Արմենիային պատմեց Գեղարքունիքի մարզպետ Գնել Սանոսյանը։
Ձկնորսությունը լիովին արգելել չի կարելի, բայց պետք է վերահսկել։
2019 թ․-ի նոյեմբերին կառավարությունը որոշում ընդունեց, որի համաձայն` ձուկ կարելի է որսալ միայն հատուկ վայրերում և լիցենզիայով։ Յուրաքանչյուր 1 կգ սիգի համար ձկնորսները պետք է վճարեն 65 դրամ բնօգտագործման վճար։
Ամփոփելով վերոնշյալը` կարելի է ասել, որ եթե կառավարությունը սկսի Սևանին ուշադրություն դարձնել, ապա մեր կապուտաչյա գեղեցկուհու «կանաչավուն» ճգնաժամը կհաղթահարվի։ Եվ ապագայում մենք միայն կհիանանք կանաչ Սևանի լուսանկարներով․ չէ՞ որ նկարները չեն փոխանցում ջրիմուռների և օրգանական կուտակումների սուր հոտը։