ՀՀ նախագահ Արմեն Սարգսյանը տիկնոջ՝ Նունե Սարգսյանի հետ այցելել է հայ-թուրքական սահմանին գտնվող Նորշեն գյուղ։ Թվում է՝ նախագահի մամուլի ծառայության սովորական հաղորդագրություն է, որևէ արտառոց բան չկա, բայց այստեղ տեղ գտած մեկ նախադասությունն աչք է ծակում․ «Նրանք զրուցել են գյուղի միակ բնակչուհու՝ Վահանդուխտ տատի հետ»։ Ասես՝ կացնով գլխիդ հարվածեն։
Չի բացառվում, որ մենակ մնացած տատիկին հանդիպել եմ դեռ երիտասարդ տարիքում, երբ ինքս էի այցելել Նորշեն, որն ավելի հայտնի է Խարկով անունով։ Հիշում եմ այդ գյուղն ոչ միայն գեղատեսիլ, այլև մարդաշատ բնակավայր։
Ինչո՞ւ էի հաճախ լինում այդ գյուղում։ Նույն պատճառով, որի համար գնացել է նախագահ Սարգսյանը։ Այստեղ՝ Ախուրյան գետի ձախ ափին, առավելագույնս մոտ ես Անիի ավերակներին, հետևաբար՝ այստեղից դրանք ամենալավն են երևում։ Բանն այն է, որ ամեն մեկը չէ, որ կարող է գալ այստեղ․ մինչև Թուրքիայի սահմանը երկու քայլ էլ չկա՝ մեկ րոպեի լողի ճամփա է՝ գետը պետք է անցնել։
Բայց նախ այն մասին, թե ինչու է գյուղը կոչվում Խարկով։ Ուկրաինայի հայտնի Խարկով քաղաքի անվանումն այստեղ որևէ կապ չունի։ Տեղանունն առաջացել է «խարկել» բայից, որը նշանակում է բովել, թրծել, և այնուհետև վերածվել է Խարկովի։ Իսկ նորշենցիները թրծելու և բովելու բան ունեին․ գյուղի շրջակայքում են գտնվում հայտնի քարհանքերը, իսկ Հայաստանի միջնադարյան մայրաքաղաքի՝ Անիի, բազմաթիվ ճարտարապետական կոթողներ կառուցվել են տեղական տուֆից, ինչպեսև, ի դեպ, նորշենցիների տների մեծ մասը, այն տների, որոնցում այլևս ոչ ոք չի ապրում։
Եվս մեկ դրվագ այս հիանալի գյուղի պատմությունից։ Հայտնի արևելագետ և լեզվաբան Նիկողայոս Մառը հիշատակում է գյուղը իր «Անի» աշխատության մեջ։ Նախքան 1894թ-ն այստեղ արոտավայր էր, իսկ հետո Շիրակավան գյուղից տեղափոխված բնակիչները գյուղ հիմնեցին, որը կոչեցին Էնիկեյ, և միայն 2006թ-ին այն վերանվանվեց Նորշեն։
Խարկովում կրկին ծածանվեց Հայաստանի եռագույնը. գյուղ, որը զբոսաշրջային ներուժ ունի
Նորշենը հայտնի է նաև «Նորամանուկ» հիասքանչ եկեղեցով։ Տեղաբնակների խոսքով՝ եկեղեցին կառուցել է Մանուկ անունով մեկը, որը Վանից այստեղ բազմաթիվ խաչքարեր էր բերել։ Եկեղեցու ներսում պահպանվել է նաև վանահոր գերեզմանը, ճիշտ է՝ արդեն կիսաքանդ (գանձ որոնողների շնորհիվ)։
Ավարտելով կարճ պատմական անդրադարձը, նշեմ, որ ակադեմիկոս Մառի պեղումները Անիում ֆինանսավորում էր «Հայոց ազգագրական ընկերության» հիմնադիր, միլիոնատեր Միքայել Արամյանցը։
Իսկ այժմ այն մասին, թե ինչու էի այդքան հաճախ այցելում այս գյուղ։ Որովհետև անհատ թղթակիցներս հաճախ էինք հյուրեր ունենում, և ուզում էինք նրանց ցույց տալ Հայաստանը՝ իր ողջ բազմազանությամբ ու գեղեցկությամբ, ոչ միայն Մատենադարան և Կոնյակի գործարան տանելով, այլև պատմությանը ծանոթացնելով․ իսկ Խարկովից երևում է մեր հնագույն մայրաքաղաքը՝ թեկուզ արդեն ավերված, բայց իրական։
Եկեղեցին գետի այն կողմից նայում է քեզ, իսկ դու այս ափից լուռ նայում ես նրան։ Զարմանալի է՝ հյուրերը նույնպես լռում էին։ Հարցուփորձն ու բացատրությունները սկսվում էին ավելի ուշ։
Նորշեն սահմանամերձ գյուղի միակ բնակչուհին արժանացավ շնորհակալագրի ու դրամական պարգևի
70-ականներին Խարկովում կոլխոզ կար, բայց նույնիսկ կոլխոզը սահմանամերձ շրջանի փակ կառույց էր, անգամ տեղաբնակների համար ելքի և մուտքի թույլտվություն էր պահանջվում։
Կոլխոզը հարուստ տնտեսություն ուներ, և դա առավելություն էր ոչ միայն բնակիչների, այլ նաև սահմանապահների համար։ Ամեն տարի ղեկավարությունը սահմանապահների համար նվերներ էր առանձնացնում այն ամենից, ինչ աճեցրել, հավաքել ու մշակել էին։
Հասկանալի է, որ այն տարիներին ամեն մեկը չէր կարող հայտնվել Խարկովում, այսօր այդ հարցը, կարծես թե, շատ ավելի հեշտ է։
Դեռևս նախորդ տարվա դեկտեմբերին Շիրակի մարզպետ Տիգրան Պետրոսյանը հայտնեց, որ 2020թ-ից սկսած՝ սահմանային ռեժիմում փոփոխություններ մտցնելուց հետո, մարդիկ կկարողանան «հանգիստ այցելել այստեղ և նայել Անիին»։
Անի պատմական մայրաքաղաքի հարևանությամբ գտնվող բնակավայրի մուտքի ռեժիմը փոխվելու է
Բայց մի բան է նայել Անիին, գտնվելով սահմանից այս կողմ, այլ բան է, երբ կանգնած ես հենց Ախուրյանի ափին ու լուռ լսում ես, թե ինչի մասին է աղմկում գետը։
․․․ Նորշենում մեն-մենակ ապրող Վահանդուխտ տատի մասին նորությունը մի քիչ տխրեցրեց։ Շատ նորշենցիներ, որոնց բազմիցս տեսել եմ, որոնց հետ երկար զրուցել եմ, արդեն չկան․ հասկանալի է՝ ավելի քան կես դար է անցել։ Վատ է, որ նրանց երեխաներն ու թոռները հեռացել են գյուղից։ Իսկ այ Վահանդուխտ տատը մնացել է։ Երկար կյանք մաղթենք նրան․․․