ԵՐԵՎԱՆ, 27 հունիսի – Sputnik. ՀՀ Ազգային ժողովը հունիսի 22-ին Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ մտցրեց Սահմանադրական դատարանի անցանկալի դատավորներին հեռացնելու համար։ Սահմանադրությունն ընդունելուց ի վեր սա երրորդ միջամտություն էր։ Sputnik Արմենիան առաջարկում է վերհիշել` ինչպես ու ինչի համար է փոխվել մայր օրենքը։
ՀՀ Սահմանադրությունն ընդունվել է հանրաքվեի արդյունքում Հայաստանի անկախացումից մի քանի տարի անց՝ 1995 թվականի հուլիսի 5-ին։ Մինչ այդ հիմնական էին համարվում «Հանրապետության նախագահի մասին» ու «Գերագույն խորհրդի մասին» օրենքները։
«Հայ ժողովուրդը, հիմք ընդունելով Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրում հաստատագրված հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքները և համազգային նպատակները, իրականացրած ինքնիշխան պետության վերականգնման իր ազատասեր նախնիների սուրբ պատգամը, նվիրված հայրենիքի հզորացմանը և բարգավաճմանը, ապահովելու համար սերունդների ազատությունը, ընդհանուր բարեկեցությունը, քաղաքացիական համերաշխությունը, հավաստելով հավատարմությունը համամարդկային արժեքներին, ընդունում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը», - նշված է Սահմանադրության սկզբում։
Ավելի մանրամասն դիտարկենք՝ ինչպես են պահպանվել այդ արժեքներն ու ինչպես են փոխվել այս տարիների ընթացքում։
2005 թվականի փոփոխություններ
Սահմանադրության առաջին փոփոխություններն արվեցին 2005 թվականին Ռոբերտ Քոչարյանի օրոք։ Փոփոխության անհրաժեշտությունն ի հայտ եկավ այն ժամանակ, երբ 2001 թվականին Հայաստանը Եվրոպայի խորհուրդ մտավ։ Բայց փոփոխությունները առաջին փորձից (2003 թվականին) հավանության չարժանացան։
Միայն 2005 թվականի նոյեմբերի 27-ին կայացած երկրորդ հանրաքվեի ժամանակ հնարավոր եղավ ընդունել դրանք։ Ընդ որում՝ ընդդիմությունը վստահ էր, որ արդյունքները կեղծվել էին զանգվածային լցոնումների միջոցով։ Ընտրությունները նույնիսկ «ուրվականների հանրաքվե» անվանումը ստացավ։
Ուղղումները վերաբերում էին իշխանությունների և պետական կառավարման համակարգի տարանջատմանը։ Սահմանափակվեցին նախագահի լիազորությունները, մեծացավ Ազգային ժողովի դերը։ Մասնավորապես վարչապետ նշանակելիս նախագահը պետք է հաշվի առներ խմբակցությունների կարծիքը, այսինքն՝ ունենար մեծամասնության աջակցությունը։
Իշխանության պնդմամբ՝ փոփոխություններն ուղղված էին դատական համակարգի անկախության ուժեղացմանն ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների ավելացմանը։ Բացի այդ, ներդրվեց երկքաղաքացիության ինստիտուտը։
2015 թվականի հանրաքվե
Եթե 2005 թվականին տեղի ունեցածը կարելի է սահմանադրական փոփոխություններ անվանել, ապա 2015 թվականի դեկտեմբերի 6-ին Հայաստանն արդեն Սերժ Սարգսյանի օրոք փաստացի նոր փաստաթուղթ ընդունեց։
2015 թվականի Սահմանադրության ընդունումը նշանակում էր, որ երկիրը կիսանախագահական կառավարման ձևից անցավ խորհրդարանականի։
Նախագահի գործառույթները կտրուկ կրճատվեցին, իսկ երկրի իրական կառավարումն անցավ վարչապետին, որին պետք է ընտրի խորհրդարանը, պաշտոնապես նշանակի նախագահը։
Սահմանադրության համաձայն՝ «եթե ընտրության արդյունքով կամ քաղաքական կոալիցիա կազմելու միջոցով կայուն խորհրդարանական մեծամասնություն չի ձևավորվում, ապա կարող է անցկացվել ընտրության երկրորդ փուլ»։ Զինված ուժերը պատկանում են կառավարությանը, իսկ պատերազմի ժամանակ գերագույն հրամանատար է դառնում վարչապետը, ոչ թե նախագահը։ Պետական կառավարման նոր համակարգը «սուպերվարչապետական» անվանումը ստացավ։
Ընդդիմությունը հայտարարեց, որ Սերժ Սարգսյանը փոփոխություններ է անում, որպեսզի շարունակի ղեկավարել վարչապետի պաշտոնում։ Թեև Սարգսյանը խոստացել էր, որ այդ քայլին չի գնա, բայց այդուհանդերձ ստանձնեց վարչապետի պաշտոնը ու հաշված օրեր նստեց կառավարության ղեկավարի աթոռին. սկսվեց «թավշյա հեղափոխությունը»։
Ինչպես նախորդ անգամ, այս անգամ ևս ընդդիմությունը հայտարարեց, որ հանրաքվեի ժամանակ բազում խախտումներ են եղել։
2020 թվականի փոփոխություններ
Սահմանադրական փոփոխություններն առաջին անգամ արվեցին ոչ թե հանրաքվեի միջոցով (այն պաշտոնապես չեղարկվեց կորոնավիրուսի ու արտակարգ դրության պատճառով), այլ Ազգային ժողովի քվեարկությամբ։ Փոփոխությունների պատճառ դարձավ 2018 թվականի «թավշյա հեղափոխության» արդյունքում վարչապետի պաշտոնը ստանձնած Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության ու Հրայր Թովմասյանի գլխավորած Սահմանադրական դատարանի անդամների կոնֆլիկտը։
Սկզբում իշխանությունը պատրաստվում էր ապրիլի 5-ին հանրաքվե անցկացնել ու Սահմանադրության մեջ մտցնել փոփոխություններ, որոնք կդադարեցնեին ՍԴ նախագահ Հրայր Թովմասյանի ու մինչ 2015 թվականի Սահմանադրության փոփոխություններից առաջ նշանակված ՍԴ անդամների լիազորությունները։
Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ու իշխող թիմի անդամները սկսեցին սահմանադրական փոփոխությունների ընդունմանն ուղղված «Այո»-ի քարոզարշավը, բայց վրա հասավ կորոնավիրուսը։
Հանրաքվեն հետաձգվեց երկրում հայտարարված արտակարգ դրության ռեժիմի պատճառով։ Հունիսի սկզբին ԱԺ–ն ընդունեց մի օրենք, որը Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ անելու համար հայտարարված հանրաքվեն չեղարկելու իրավունք էր տալիս։ Հանրաքվեն չեղարկվեց, ու միանգամից շրջանառության դրվեցին սահմանադրական փոփոխությունները, որոնք թույլ էին տալիս պաշտոնանկ անել ՍԴ նախագահին ու «հին ռեժիմի» դատավորներին։ «Իմ քայլը» խմբակցությունն ընդունեց ուղղումները։ Ընդդիմությունը բոյկոտեց գործընթացը։
Արդյունքում ընդդիմությունը մեղադրեց իշխանությանը, որ կոպտորեն խախտում է Սահմանադրությունը, քանի որ փոփոխությունները պետք է արվեին Սահմանադրական դատարանի հավանության դեպքում։ Բացի այդ, խորհրդարանը շտկում արեց «ԱԺ կանոնակարգ» օրենքում, որով, այսպես ասած, չեզոքացրեց նախագահին։ Այսուհետ Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ անելու համար նրա ստորագրության կարիքն այլևս չի լինի։ Ու ամենահետաքրքիրն այն է, որ նախագահը չվիճարկեց դա ու ըստ էության իրեն ազատեց Սահմանադրության այսօրվա և հետագա փոփոխություններից։
«Գործից ազատված» դատավորները հայտարարել են, որ շարունակելու են կատարել իրենց պարտականություններն ու պաշտպանել իրենց իրավունքները, այդ թվում՝ ՄԻԵԴ-ում։ Ի դեպ, դատավորների հետ կապված հարցը վերջնականապես լուծելու համար պետք է փոփոխություններ անել Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքում ու իրավական մի շարք ակտերում. իշխանությունը դեռ պետք է շտկի այդ բացթողումը։