Ավելի քան 80 տարի է անցել այն օրվանից, երբ կյանքից հեռացավ Խորհրդային Հայաստանի ամենահայտնի ղեկավարներից մեկը՝ Աղասի Խանջյանը, բայց նրա մահվան հանգամանքները մինչև հիմա վեճերի առիթ են տալիս՝ հայաստանյան Կոմկուսի առաջնորդը ինքնասպանություն է գործե՞լ, թե՞ նրան սպանել է անձամբ Լավրենտի Բերիան։ Կան ականատեսների բազմաթիվ վկայություններ, որոնք կարելի է այս կամ այն չափով հավաստի համարել, սակայն չկան միանշանակ, անհերքելի փաստեր։
Գրող Վահրամ Ալազանը, նկարագրելով, թե ինչպես Խանջյանի դին Թբիլիսիից բերվեց Երևան, պատմում է.
«Դագաղի ետևից քայլում էինք ես և Չարենցը։ Երբ մոտեցանք Խանջյանի առանձնատան դարպասներին, Չարենցն ասաց. «Այ տղա, Ալազան, «նեուժելի» Խանջյանի նման «բոևոյ» մարդը կարող էր իրեն խփել, չէ, էստեղ մի գաղտնիք կա, որը վաղ թե ուշ կպարզվի»։ Եվ պարզվեց։ Դագաղը դրվեց առանձնատան դահլիճում։ Խանջյանի անձնական բժիշկ Սաղյանը և հայտնի վիրաբույժ Միրզա-Ավագյանը, տեսնելով Խանջյանի զույգ քունքերի վերքերը, կասկածանքով ասել են, որ այդ վերքերը ինքնասպանի վերքեր չեն, այլ մեկն ու մեկի ձեռքով նա սպանված է։ Այս կասկածի համար երկու բժիշկները բանտ նետվեցին։ Սաղյանին գնդակահարեցին, իսկ Միրզա-Ավագյանը բանտում մահացավ դիզենտերիա հիվանդությունից»,– փաստել է գրող Ալազանը։
Իսկ Հայաստանի Ազգային արխիվի տնօրեն, պատմական գիտությունների դոկտոր Ամատունի Վիրաբյանը վկայում է.
«Ինչո՞ւ Խրուշչովը թույլատրեց զենք կիրառել բանվորների վրա». Անաստաս Միկոյան
«Այդ օրը Բերիայի առանձնասենյակի հարևանությամբ աշխատում էր մի հանձնաժողով, որն ուսումնասիրում էր Անդրկովկասի կուսակցական կազմակերպության աշխատանքը։ Այդ հանձնաժողովի անդամներից մեկը՝ հին բոլշևիկ Աննա Իվանովան, 1955 թվականին էսպիսի ցուցմունք է տվել Գլխավոր զինվորական դատախազությանը։ «Աշխատանքային օրը մոտենում էր ավարտին, երբ Բերիայի առանձնասենյակում հանկարծ երկու կրակոց լսվեց։ Լսելով կրակոցների ձայնը, հանձնաժողովի նախագահ Իվան Կորոտկովը դուրս վազեց, բացեց Բերիայի առանձնասենյակի դուռը և երկար ժամանակ մնաց այնտեղ։ Երբ հուզված Կորոտկովը վերադարձավ, ասաց, որ սարսափելի բան է պատահել։ Բոլոր հարցերին պատասխանում էր՝ «Ամեն ինչ հայտնի կդառնա վաղը»։ Հաջորդ օրը թերթերը հաղորդեցին, որ Խանջյանն ինքնասպանություն է գործել»։
Կա առնվազն մի պատմաբան, որը համաձայն չէ, որ Բերիան է սպանել Խանջյանին։ Դա պատմական գիտությունների թեկնածու Բորիս Սոկոլովն է, որը գիրք է գրել Բերիայի մասին։ Մեջբերեմ Սոկոլովի եզրակացությունը.
«Լավրենտի Պավլովիչը այնքան բռնկվող չէր, որ վեճի պահին սպաներ ընդդիմախոսին սեփական առանձնասենյակում, այն էլ այն դեպքում, երբ հենց հարևան սենյակում հանձնաժողով էր աշխատում։ Փորձառու չեկիստ Բերիան, եթե դրա անհրաժեշտությունը լիներ, հայաստանցի կոմունիստների առաջնորդի սպանությունը կկազմակերպեր շատ ավելի նուրբ ձևով, դժբախտ պատահարի տեսքով, այլ ոչ թե իր ծառայողական առանձնասենյակում և սեփական ձեռքով»։
Եվ կրկին մեջբերեմ Վահրամ Ալազանին.
«Հուլիսի 12-ին նշանակված էր թաղումը։ Բերիայի գործակալ Խաչիկ Մուղդուսին՝ կանգնած դահլիճի մի անկյունում, Արգոսի աչքերով դիտում էր իր չորս կողմը։ Ոչ ոք ռիսկ չարեց պատվո պահակ կանգնել։ Չնայած առանձնատունը շրջապատված էր միլիցիայի խիտ ջոկատներով, ժողովուրդը պատռեց այդ շղթան և մտավ առանձնատուն` հրաժեշտ տալու իր սիրելի ղեկավարին։ Տեսնելով ժողովրդի հուզումները, Մուղդուսին վրդովված կարգադրեց դագաղը վերցնել։ Չորս հոգի մոտեցան, որ դագաղը վերցնեին՝ Խանջյանի հայրը՝ ժողովրդական ուսուցիչ Ղևոնդ Խանջյանը, տեղից վեր կենալով, ձեռքը վեր բարձրացրած ասաց. – Կացե՛ք, կացե՛ք։ Մոտենալով որդու դագաղի գլխամասին, որդուն դիմելով՝ ասաց. «Իմ սիրելի Աղասի, դուն, որ ապրեցար Սուլթանի լուծի տակ, ցարի լուծի տակ, նստեցիր դաշնակցության բանտը, բնավ երբեք ոչ մի անգամ չհուսահատվեցար, չմտածեցիր ինքնասպանության մասին, հիմա խորհրդային ազատ երկրին մեջ ի՞նչը կարող էր դրդել քեզ ինքնասպան ըլլալ…»։
Համաձայնեք՝ այս հարցը մինչև հիմա էլ անպատասխան է մնում։