Կանխամտածված արտահոսք
Կորոնավիրուսի առաջին դեպքը Ղազախստանում գրանցվեց մարտի սկզբին։ Իշխանությունները փակեցին սահմանները և արտակարգ դրություն հայտարարեցին։ Համացանցում լուրեր տարածվեցին, թե վիրուսը կարող է կապված լինել կենսաբանական լաբորատորիայի հետ, որը 2016թ-ին կառուցել են ամերիկացիները՝ երկրի հարավ-արևելքում։
Ալմա-Աթայի Կենտրոնական ռեֆերենս-լաբորատորիան զբաղվում է Ղազախստանի տարածաշրջանում հատուկ վիրուսների շտամների ուսումնասիրությամբ։ Այն գործում է Ղազախստանի կարանտինային և զոոնոզ վարակների գիտական կենտրոնի հիման վրա, ենթարկվում է Ղազախստանի առողջապահության նախարարությանը և համարվում է այդ երկրի սեփականությունը, չնայած կառուցվել է Պենտագոնի հաշվին։ Լաբորատորիայի կառուցման համար ԱՄՆ-ն 108 միլիոն դոլար է տրամադրել։
Վաշինգտոնը այդ ամենը բացատրում է այսպես․ տարածաշրջանում ամերիկացի զինվորականներ կան, և ուսումնասիրությունները թույլ կտան պաշտպանել նրանց անհայտ վիրուսային վարակներից։
ՀԱՊԿ-ի, ԱՊՀ-ի և Շանհայի համագործակցության կազմակերպության գագաթնաժողովների ընթացքում Մոսկվայի ներկայացուցիչները բազմիցս հայտարարել են, որ ամերիկացիները կարող են օգտագործել այդ լաբորատորիաները ընդդեմ Ռուսաստանի։ Բայց Ղազախստանի իշխանությունները հավատացրել են, որ իրենց կենսաբանների աշխատանքին որևէ մեկը չի միջամտում։
«Օտարերկրյա գիտնականների մասնակցությունը թույլատրվում է միայն այն դեպքում, երբ համատեղ ուսումնասիրություններ են կատարվում և գրանտային ծրագրեր են իրականացվում»,-պարզաբանեցին Կենտրոնական լաբորատորիայում։
2018թ-ին Ղազախստանում զգալի ավելացան մենինգիտով հիվանդացության դեպքերը, և Ալմա-Աթայում սկսեցին խոսել Կենտրոնական լաբորատորիայից մենինգակոկային վարակի շտամի արտահոսքի մասին։ Լրագրողներն ու բլոգերները գրեցին, որ ամերիկացիները կանխամտածված են թույլ տվել վիրուսի տարածումը։ Այդկերպ նրանք իբր ցանկացել են ստուգել լաբորատորիայում մշակվող կենսաբանական զենքի արդյունավետությունը։
Ղազախստանի առողջապահության նախարարությունը հավատացնում էր, որ ոչ մի վարակ էլ չկա։ «Ղազախստանում մենինգիտի 58 դեպք կա, որոնցից 32-ը՝ Ալմա-Աթայում։ Եթե հաշվենք հարաբերական ցուցանիշները, ապա դրանք, ԱՀԿ չափանիշներով, ցածր են»,-հայտնում էին նախարարությունից։
Կորոնավիրուսի հետ կապված համանման իրավիճակ է։ Իշխանությունները հերքում են դավադրությունների տեսությունները և կոչ են անում խուճապ չտարածել։
Փակ աշխատանքային ռեժիմ
Խորհրդային տարիներին Հայկական ԽՍՀ-ի միկրոկենսաբանության ինստիտուտը միկրոկենսաբանության խոշորագույն կենտրոնն էր։ Իննսունականներին ինստիտուտի գիտական գործունեությամբ սկսեցին հետաքրքրվել ԱՄՆ-ն և Մեծ Բրիտանիան։ Հայ մասնագետներին հրավիրեցին արևմտյան երկրներ՝ փորձի փոխանակման։
2000-ականներին ամերիկացիները օգնեցին երկրում մի քանի կենսաբանական լաբորատորիաներ կառուցել։ Ինչպեսև Ղազախստանի դեպքում՝ ֆինանսավորում էր Պենտագոնը։ Հայաստանի հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնի արդիականացման համար 10 միլիոն դոլար ծախսվեց։
Երևանում, Գյումրիում, Վանաձորում, Մարտունիում և Իջևանում կառուցված գիտական կենտրոնները ուսումնասիրում են Կովկասյան տարածաշրջանին հատուկ վիրուսներն ու շտամները։
Լաբորատորիաները Հայաստանի առողջապահական համակարգի մաս են կազմում, բայց ԱՄՆ պաշտպանության նախարարության Սպառնալիքի նվազեցման գործակալությունն ազատ ելումուտ ունի այնտեղ։ Բացի տեղական մասնագետներից, լաբորատորիայում նաև ամերիկացիներ են աշխատում։
Հայաստանի կենսաբանական լաբորատորիաների փակ լինելուն Մոսկվան կասկածանքով և քննադատաբար է մոտենում: Կասկածները ցրելու համար անցած տարի աշնանը վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը համաձայնեց ռուս մասնագետների հետ համագործակցության հուշագիր ստորագրել։
Սակայն մայիսի 1-ին ՀՀ ԱԳՆ-ն հայտարարեց, որ հանրապետության տարածքում գործող կենսաբանական լաբորատորիաները պատկանում են Հայաստանին և ՀՀ պետական մարմինները լիովին վերահսկում են դրանք։ Հուշագրի նախագիծը կողմերից որևէ մեկի համար լաբորատորիա մուտք գործելու իրավունք կամ դրանց միակողմանի վերահսկողություն չի նախատեսում։
Ավելի վաղ ՌԴ ԱԳՆ ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան՝ պատասխանելով ռուս մասնագետների՝ հայկական կենսալաբորատորիաներ մուտք գործելու մասին Sputnik Արմենիայի հարցին, ասել էր, որ Ռուսաստանը և Հայաստանը շարունակում են համատեղ աշխատանքը կենսաբանական անվտանգության հուշագրի նախագծի ուղղությամբ։
Վրացական պաթոգենը
Վրաստանը ՀԱՊԿ-ի կազմում չէ, բայց սահմանակից է Ռուսաստանին և առանցքային դեր ունի Կովկասում։ Մոսկվային մտահոգում է Ռիչարդ Լուգարի անվան Հանրային աողջապահության հետազոտական կենտրոնի աշխատանքը։ Ռուսաստանի իշխանությունները կարծում են, որ Թբիլիսիիի շրջակայքում գտնվող կենսաբանական լաբորատորիան գործում է ի շահ ամերիկացիների։
Սրանք անհիմ կասկածներ չեն։ 2018թ-ի սեպտեմբերին Վրաստանի պետական անվտանգության նախկին նախարար Իգոր Գիորգաձեն հայտարարել էր, որ հնարավոր է՝ լաբորատորիայում փորձարկումներ են կատարվել մարդկանց վրա, և փաստաթղթեր ներկայացրել, որոնց համաձայն՝ Լուգարայի անվան կենտրոնում բուժվող տասնյակ մարդիկ մահացել էին։ Ընդ որում՝ այնտեղ աշխատում են կենսաբաններ ամերիկյան երեք մասնավոր ընկերություններից՝ CH2M Hill, Battelle и Metabiota․ երեքն էլ Պենտագոնի պատվերներն են կատարում։
Գիորգաձեն ուշադրություն էր հրավիրել լաբորատորիայի մանրէաբանական պաշտպանության բարձր մակարդակի վրա։ Ավելին, կենտրոնը հագեցած է «վնասակար նյութերի փոշեցողման սարքավորումներով և կենսաբանական ակտիվ նյութ պարունակող զինամթերքով»։
«Եթե հաստատության նպատակը բնակչության պաշտպանությունն է, ապա դրա ինչի՞ն են պետք նման բաները»,-հետաքրքրվել էր նախկին նախարարը։
Նրա մտահոգությունը Մոսկվայում անարձագանք չթողեցին։ ՌԴ ԱԳՆ սպառազինությունների վերահսկողության հարցերով վարչության ղեկավար Վլադիմիր Երմակովը հայտարարեց, որ Ռուսաստանը չի հանդուրժի ամերիկյան կենսաբանական փորձարկումներն իր սահմանների մոտ:
Պենտագոնը Գիորգաձեի հայտարարությունները «աբսուրդ» որակեց։ Թբիլիսիում վստահեցնում էին, որ լաբորատորիան խաղաղ հետազոտություններով է զբաղվում և մարդկանց վրա փորձարկումների մասին խոսք լինել չի կարող։ Վրաստանի իշխանությունները դեմ չէին, որ ռուս մասնագետները այցելեն կենտրոն։ Բայց անցած տարի երկու երկրների հարաբերություններում սկսված ճգնաժամի պատճառով ծրագրերը ձախողվեցին։
Փաշինյանը խոսեց Հայաստանում կենսալաբորատորիաների գործունեության մասին
Գործակալության կողմից հարցված փորձագետները համակարծիք են,որ հետխորհրդային պետությունները, դրսից օգնություն ակնկալելով, կարող են կորցնել համաճարակաբանական իրավիճակի վերահսկողությունը: Իսկ դա հղի է լուրջ հետևանքներով։ Բացի այդ, համավարակի շրջանում լաբորատորիաներին սկսել են է՛լ ավելի զգուշությամբ վերաբերվել, ինչը վերջապես այդ կառույցների աշխատանքը ավելի բաց դարձնելու կարևոր առիթ է։