Թուրք գրող Քեմալ Յալչընի հետ ծանոթացա Արևմտյան Հայաստան հերթական այցերից մեկի ժամանակ։ Ընդհանուր ծանոթներից մեկն ասաց, որ Յալչընը տևական ժամանակ եղել է մոլի ազգայնական, սակայն մի հայուհու մղումով ուսումնասիրել է Թուրքիայի արևելյան շրջանների (Արևմտյան Հայաստանի) իրականությունը՝ բացահայտելով այնտեղ մեծ թվով ծպտյալ հայերի։
«Ես չմոռցերիմ հայերեն, կխոսամ». Սասունի հայերն ու նրանց ամուսնության չգրված օրենքները
Քեմալին հրավիրեցի Երևան՝ միասին բարձրանալու Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր։ Օրեր անց` մի փունջ ծաղիկ ձեռքներիս, մոտենում էինք անմար կրակին և որքան առաջ էինք գնում, Քեմալն այնքան ծանր էր շնչում։ Կրակի մոտ ծնկի եկավ, ապա խոնարհվելով՝ շարեց նաև իր աշխատությունները՝ չկարողանալով զսպել արցունքները։ Քեմալի գրքերից մեկը, որ վերնագրված է «Հոգիս քեզնով է խայտում», պատմում է Արևմտյան Հայաստան նրա շրջագայության և այնտեղ տեսած հայերի մասին։
«Թուրքիայի բոլոր կառավարությունները միշտ նույն քաղաքականությունն են շարունակում՝ ցեղասպանության ժխտում, իրականության հետ առնչվելու ցանկության բացակայություն, ստի, կեղծիքի իշխանություն, բայց ամբողջ աշխարհը հո գիտի՞, որ թուրքական իշխանությունը ստում է։ 1000 տարի էլ անցնի, հայերի ցեղասպանության փաստը չպետք է մոռացվի, որովհետև դա աշխարհում միակ հանցանքն է, որը չունի ո՛չ վաղեմության ժամկետ, ո՛չ ներման իրավունք»,-ցեղասպանության զոհերի հուշամատյանում այս գրառումն անելուց հետո թուրք գրողը պատմեց, որ մինչև 1990-ականներ ինքը գրեթե ոչինչ չի իմացել հայերի և առավել ևս` ցեղասպանության մասին։ Գերմանիայում մանկավարժական վերապատրաստումների ժամանակ ծանոթացել է Մելինե անունով մի հայուհու հետ, որը նրան պատմել է իր ծնողների ցավոտ անցյալը։
Հենց այդ պատմությունն էլ դարձել է Քեմալ Յալչընի գրքի հիմք և նախաբան։
Մելինե-ուզում եմ քեզ պատմել մի հետաքրքիր բան, տխուր պատմություն անցյալի ու այսօրվա մասին:
Քեմալ-Շաբաթվա վերջին գնալու եմ Թուրքիա, պետք է հասցնեմ լսել պատմությունդ: Այսօր կկարողանա՞ս պատմել:
Մելինե -Նայիր, տղա, քեզ համար դժվար կլինի:
Քեմալ -Կդիմանամ:
Մելինե -Պատմում եմ, լավ լսիր: Հետո, երբ գնաս այնտեղ, քո աչքով կտեսնես այն, ինչ պատմում եմ: Կգնաս այնտեղ ու կտեսնես իրականությունը:
Քեմալի ու Մելինեի միջև այս երկխոսությամբ է սկսվում վեպը։ Հայուհի Մելինեն պատմում է այն տառապանքների մասին, որոնք կրել են Արևմտյան Հայաստանի հայերը ցեղասպանության տարիներին։ Մելինեն միաժամանակ մանրամասներ է հայտնել կրոնը և ազգությունը բռնի փոխած հայերի մասին՝ նշելով, որ Թուրքիայի արևելյան շրջաններում այժմ էլ շատ կան ազգային ինքնությունը թաքցնող հայեր։
«Երբ ուսումնասիրում էի Մելինեի կյանքը, հասկացա, որ նրա ապրած ցավն իրականում հայերի ապրած ցավի միայն մի կաթիլն է։ «Հոգիս քեզնով կխայտա» վեպս 1994–2000թթ. ընթացքում իմ արած ուսումնասիրությունների արդյունքն է։ 1998-ի ամռանը Թուրքիա վերադարձա։ «Հոգիս քեզնով կխայտա»-ն պատրաստելու համար որոշել էի ճանապարհ ընկնել։ Ամասիայում հայ տարեց կնոջը պետք է փնտրեի, որի մասին ինձ պատմել էր Մելինեն։ Պիտի գտնեի կենդանի վկաների, զրուցեի նրանց հետ, Անին ու Աղթամարը պիտի տեսնեի։ Այս գաղափարն ասացի մորս։
«Գնա, տղաս, գնա»,-ասաց մայրս։ Գլխիս ցավը բուժած եվդոկիացի հայ կնոջը գտիր ու բարև տար նրան»»,- իր աշխատանքի մասին գրքի նախաբանում պատմում է Յալչընը։
Թուրք գրողը նաև խոստովանում է՝ Արևմտյան Հայաստան այցելելիս ապշել է, թե ինչպես կարող է մի վայրում, որտեղ ինքը մեծացել է, թաքնված լինել այդպիսի պատմություն, որի մասին տեղյակ չեն թուրքերը։ Խոսքն Արևմտյան Հայաստանի պատմական ժառանգության ու այնտեղ ապրող մեծաքանակ հայերի մասին է։
Անցնելով Էրզրում, Սարիղամիշ, Կարս քաղաքներով՝ Քեմալ Յալչընը հասնում է Անի։ Այնտեղից շարունակում ճանապարհը և մեկնում Ամասիա, ծանոթանում ծպտյալ հայ Օհան Յոզանթի հետ։ Նա 1915-ի համատարած կոտորածի ժամանակ նորածին է եղել։ Հրաշքով է փրկվել մոր հետ, ապա թաքնվել Սեբաստիայում։ Երբ տարիներ անց վերադարձել են Ամասիա, պարզվել է, որ Օհանի ազգականներից մեկն ընտանիքի կյանքը փրկելու համար իսլամ է ընդունել։ Հենց նա էլ Օհանին վերցրել է իր հովանավորության տակ, դարձրել մահմեդական և մեծացրել իսլամական կանոններով։ Որպես հայի, մտերիմները նրան «Օհան» են կոչել, իսկ որպես մահմեդականի՝ «Իհսան»։ Այդպես էլ՝ երկու ինքնությամբ, մեծացել է Օհանը, սակայն ողջ կյանքում հիշել է իր հայ լինելու մասին, ու դա պատմել է զավակներին ու թոռներին։
«Մանկությունս չքավորության, երկյուղի, անհանգստության մեջ անցավ։ Մեր կյանքը եղունգներով, մեր ճակատի քրտինքով ստեղծեցինք։ Հիմա խաղաղության մեջ եմ ուզում աչքերս փակել։ Մեր խաղաղությանը մի խանգարեք»,-թուրքերին ուղղված խոսքում ասում է ամասիացի հայ Օհան Յոզանթը։
Քեմալ Յալչընը Կեսարիայում ծանոթանում է Զաքարիա անունով մեկ այլ հայի հետ, որը պատմում է, թե ինչպես է հայ ուսուցիչ Գեղամ Իսքոլը տասնամյակներ շարունակ այդ տարածքներում հայերենի դասեր տվել ծպտյալ հայերի երեխաներին, այդ թվում՝ Զաքարիային։
Արևմտյան Հայաստանի ծպտյալ հայերը. ինչն է նրանց ավելի ինքնավստահ և ուժեղ դարձնում
Ավելի քան 300 էջանոց ստեղծագործության մեջ թուրք գրողը ներկայացնում է տասնյակ այլ հայերի կյանքի պատմությունները Արևմտյան Հայաստանում՝ նշելով այն վախերն ու տառապանքները, որոնց միջով անցել և անցնում են նրանք։ Գրքի վերջում Յալչընը մեջբերում է թուրքական հայտնի մի ասույթ՝ «Արևը ցեխով չես ծածկի», ասել է թե` ճշմարտությունից չես փախչի։
Քեմալի հետ մեկնում ենք Ծիծեռնակաբերդից։ Ճանապարհին լռությունը խախտում է նրա ընդհատ շնչառությունը։ Օրեր անց՝ հրաժեշտին, խոստովանում է՝ որպես թուրք` ինքը ամաչում է իր նախնիների արածի համար, բայց վստահ է՝ Արևմտյան Հայաստանը չի վերածվել Թուրքիայի կամ Քրդստանի՝ շնորհիվ այնտեղ ապրող մեծ թվով հայերի։