Թալեաթ փաշան հաշվարկել էր՝ ժողովրդին հնարավոր է ծնկի բերել, եթե չկա նրա մտավորականությունը, եթե չկա ժողովրդին առաջնորդող հոգևոր ուժը։ Բայց նրա հաշվարկները սխալ դուրս եկան. Հայոց ցեղասպանությունից 105 տարի անց էլ Արևմտյան Հայաստանում ապրում են հայ մտավորականներ, մարդիկ, որոնք ոչ միայն երգում են հայերեն, այլև այդ երգը տարածում են այնտեղ ապրող հայրենակիցների շրջանում։
Արևմտյան Հայաստանի ծպտյալ հայերը. ինչն է նրանց ավելի ինքնավստահ և ուժեղ դարձնում
Ստեփան Իլհան-Եփրեմյանը Ադիյամանի հայկական ընտանիքից դուրս եկած այն քիչ հայերից է, որ երբևէ չի թաքցրել ազգային ինքնությունը, երբևէ չի պիտակվել ծպտյալ, «բաֆըլե» կամ նման այլ անվանումներով։ Մայրենի լեզուն չիմանալով՝ Ստեփանը կարողացել էր սովորել հայկական ազգագրական ու ֆիդայական երգեր։ Չի ստացել երաժշտական կրթություն, բայց շեշտում է՝ իր համար առավել կարևոր է եղել ազգային մշակույթը փոխանցել այն մարդկանց, որոնք ցեղասպանությունից հետո հրաշքով մնացել են պատմական հայրենիքում ու թաքուն պահպանել ազգային ինքնությունը։
«Մեր հայ լինելը երբևէ գաղտնիք չի եղել, բայց, բնականաբար, ես այդ մասին իմացել եմ ընտանիքում։ Մանուկ հասակում կողքից միշտ լսել եմ, թե սա հայերի ընտանիք է։ Հաճախ նաև լսում էի, որ մեզ անվանում էին «գյավուր»։ Բայց ընտանիքս սովորել էր այդպիսի պիտակումներին։ Իմ ընտանիքը անգամ այդ պայմաններում չէր թաքցնում հայ լինելը։ Հայկական ինքնությունն ինձ համար նորություն չի եղել, հետևաբար, ես մեծացել եմ այդ գիտակցությամբ։ Փոքր-ինչ դժվար, բայց վստահ»,-Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում պատմեց Ստեփանը։
Մուշ, Սասուն, Խարբերդ, Էրզրում, Վան, Դիարբեքիր։ Հենց այստեղ է եղել Ստեփանի ամենաերկար կանգառները։ Դիարբեքիրում հայերի թիվը տարեցտարի մեծանում է։ Տարեցտարի ավելի մեծ թվով մարդիկ են բարձրաձայնում իրենց ինքնության մասին՝ ցանկանալով այսուհետ կոչվել իրենց իրական անվամբ՝ հայի զավակ։ «Բաֆըլե»: Տասնամյակներ շարունակ այդպես են Արևմտյան Հայաստանի ծպտյալ հայերին կոչել տեղացի թուրքերն ու քրդերը։ Հենց այդպիսի հայերի համար Ստեփան Իլհանը, որը հետագայում վերցրեց իր նախնյաց Եփրեմյան ազգանունը, սկսեց երգել հայկական այնպիսի երգեր, որոնք պատմում են մեր անցյալի փառքի, քաղաքային ֆոլկլորի, ցեղասպանության, կարոտի ու հույսի մասին։
«Ես փորձում եմ իմ երգերով հնարավորինս ամուր պահել մեր ազգային ինքնագիտակցությունը։ Այս հողերը մեր արմատներն են։ Այստեղ մեր նախնիների հետքերն են, որոնց վրա թեև փոշի է դրված, բայց դա կարող է մաքրվել, ես էլ իմ երգերով հենց փորձում եմ մաքրել այդ փոշին։ Դեռևս լինում են դեպքեր, երբ տեղացի հայերը օտարացած են ազգային ինքնությունից, բայց դա էլ ժամանակի հարց է։ Նույնիսկ այդ մարդիկ իրենց ենթագիտակցության մեջ կրում են հայկական երգը, քանի որ այդ երգերը լսել են նրանց պապերն ու տատերը և գենետիկորեն փոխանցել սերունդներին»,-ասում է Ստեփանը։
«Մենք նման ենք մոլորված որբ երեխաների». Դերսիմի հայերը բացահայտում են իրենց արմատները
2019թ.-ին Ստեփան Եփրեմյանը շատ էր ցանկանում հաստատվել Արևելյան Հայաստանում։ Եկավ Երևան, բայց դիմացավ ընդամենը 1 ամիս։ Խոստովանեց, որ իր սիրտը այնտեղ է, որտեղ թեպետ խոսում են թուրքերեն, բայց մտածում ու զգում են հայերեն, սիրած աղջկան ու մայրիկին սիրում են Մուշի, Սասունի, Տիգրանակերտի ու իր ծննդավայր Ադիյամանի բարբառներով։
«Արևմտյան Հայաստանում շատ-շատ են հայերը՝ սեփական մշակույթով, սեփական կենցաղով։ Այո, դժվար է ապրել մի վայրում, որը թեև քոնն է, բայց տեր են ուրիշները, գերակշռում են ուրիշների արժեքները։ Տարեցտարի մեծ փոփոխություններ են տեղի ունենում ոչ միայն մարդկանց կյանքի ու սովորույթների, այլև գիտակցության մեջ։ Հայ լինելը այս կամ այն կրոնի հետևորդ լինելու կամ ծագումով հայ լինելու մեջ չէ, հայ լինելը իրեն հայ զգալու մեջ է, իսկ ես տեսնում եմ, որ տարեցտարի ավելի շատ հայեր են Արևմտյան Հայաստանում իրենց հայ զգում։ Դա զգացողություն է, նվիրվածություն։ Ես էլ այստեղ եմ, կշարունակեմ մարդկանց մեջ տարածել մեր ազգային երգերն ու աշխատել այնքան, ինչքան հնարավորություն կունենամ՝ նվիրվելով իմ ազգին ու հայրենիքին»,-շեշտում է Ստեփանը և շարունակում հայկական ազգային երգեր տարածել Արևմտյան Հայաստանի այն վայրերում, որտեղ շարունակում են ապրել ու ազգային ինքնությունը պահպանել ծագումով հայերը։