ԵՐԵՎԱՆ, 17 նոյեմբերի — Sputnik. Պարկապզուկի հոգեցունց հնչյունները լցնում են Առնո Բաբաջանյանի անվան համերգասրահը։ Կտրուկ, ու թվում է`անվերջանալի հնչողությունը ստիպում է գամված մնալ ամբողջ լսարանին։ Նվագողը միաժամանակ մատներով և արմունկներով սեղմում է գործիքի անցքերը և գործիքը երգում է բուրդոնյան խողովակների ֆոնային ձայնի ներքո: Բեմ է դուրս գալիս միջին տարիքի մի տղամարդ և մոգական ձայնով սկսում երգել մի երգ, որից ի հեճուկս հայտնի ասացվածքի` հեշտությամբ կարելի է հայկական բառեր «քաղել»։ Սակայն հայերեն բառերի հետ մեկտեղ երգում պարզ լսվում են ոչ հայկական արտահայտություններ։ Այս երգը, ինչպեսև համերգին հնչած մյուս կատարումները, հնչում են համշենի բարբառով։
«Շիկահեր աղջնակ, շարունակիր մանել ու պտտել իլիկդ։ Դու կդառնաս իմ կինն այս տարի և մեր հարսանիքի օրը, ես 30 ոչխար կմորթեմ», – երգում է երգիչը։ Հանդիսատեսի շարքերից երևում է, թե ինչպես է նա պայքարում աչքերը փակելու և ամբողջությամբ իր երգի մեջ ընկղմվելու ցանկության դեմ։ Սակայն նա չի փակում աչքերը, և հուզմունքով ու հայրական հայացքով նայում լեփ–լեցուն դահլիճում նստած ժպտացող և արտասվող մարդկանց։
Հայոց ցեղասպանության մասին համշենահայ ռեժիսորի ֆիլմը` Մոնրեալի փառատոնի հաղթող
Գյոքան Բիրբենը ծնվել է Թուրքիայի Ռիզե գավառում։ Նա առաջինն էր Թուրքիայում, որ երգեց համշենահայերեն։ 2003 թվականից նրա կատարմամբ սկսեցին հնչել համշենահայերեն ժողովրդական երգեր, և այսօր հենց նրա և լազ երգիչ Քյազըմ Քոյունջուի շնորհիվ է, որ համշենհայերեն ստեղծագործությունները տարածվում են։
Պարոն Բիրբենը շատ էր հուզվում համերգից առաջ. Հայաստանում նա պետք է ելույթ ունենար առաջին անգամ։ Թեև իր երգերում բազմաթիվ հայերեն բառեր կան, սակայն նա հայերեն չի խոսում, իսկ ինձ ողջունում է «ախպեր» բառով։
«Առաջին անգամ Հայաստան եմ այցելել այս տարվա գարնանը և արդեն այն ժամանակ հոգեհարազատություն զգացի այստեղ ապրող մարդկանց նկատմամբ։ Կես տարի անց հայաստանցի իմ ընկերների օգնությամբ որոշեցինք համերգ կազմակերպել, քանի որ կարծում եմ` համշենահայերեն երգերի իրական «տերերը» հենց այստեղ են ապրում։ Ես ցանկացա, որ Հայաստանում իմ առաջին համերգն անվճար լինի, և անչափ շնորհակալ եմ բոլոր նրանց, ովքեր նպաստեցին, որ այն տեղի ունենա», – արագ ասում է Բիրբենը թուրքերեն։
Համշենի և համշենահայերի մասին գրքի և ֆիլմի հեղինակ Լուսինե Սահակյանը, որը մասնագիտությամբ օսմանագետ է, Բիրբենի ընկերներից է և նրա խոսքը թարգմանում է հայերեն։
Երգչի հուզմունքը պայմանավորվում է նաև նրանով, որ ըստ Բիրբենի` Հայաստանում օդը բավական չոր է, և Երևան ժամանելու օրվանից նրա կոկորդը ցավում է։ Սակայն, անկախ առողջական խնդիրներից, Բիրբենի համերգը հիանալի անցավ և ստիպեց հանդիսատեսին փորփրել հեռախոսներում և վերբեռնել բոլոր այն երգերը, որոնք նրանք լսեցին կենդանի կատարմամբ։
Վերջին շրջանում համշենահայերի մշակույթի վերաբերյալ համընդհանուր և զգալի հետաքրքրություն է նկատվում։ 2000 թվականին համշենահայերենով էկրան բարձրացավ «Մոմի» («Տատիկ») խաղարկային առաջին ֆիլմը։ Սրան հետևեցին Գյոքան Բիրբենի և Քյազըմ Քոյունջուի կատարմամբ համշենահայերի ժողովրդական երգերը։ 2005 թվականին «Վովա» համշենական խումբը թողարկեց «Ով է» բացառապես համշենական ժողովրդական երգերով ալբոմը։
Համշենցիները`սուբէթնիկ թուրքալեզու հայերի խումբ է, որը իսլամ է դավանում և բնակվում պատմական Համշենի տարածքում, որն այսօր կոչվում է Ռիզե գավառ։ Այն գտնվում է ժամանակակից Թուրքիայի հյուսիսարևելքում։ Այսօր Ռիզեյում մոտ 30 հազար համշեն է բնակվում։ Համշենահայերի բռնի իսլամացումը սկսվել է 18 դարում։
Հայկական թերթերը ցուցադրվել են Ստամբուլում բացված ցուցահանդեսում
Համշենցիների հին սերունդը բացասաբար է ընկալում «էրմենի» («հայեր») անվանումը, սակայն երիտասարդները, հատկապես ուժեղ ձախակողմյան քաղաքական հայացքներ ունեցողները, ձգտում են հայկական ինքնորոշմանն ու իրենք իրենց անվանում են «համշենահայեր»։ Նրանց կարելի է վերագրել Թուրքիայում հայտնի ռոք երգիչ Յաշար Քուրթին, Այդողան Թոփալիին և իրավաբան Մեմնունե Շիմշեքին։ Թուրքիայում` սեփական ազգային պատկանելիությունը չբացահայտող հայտնի համշենցիներից էր Թուրքիայի նախկին վարչապետ Մեսութ Յըլմազը։