ԵՐԵՎԱՆ, 2 սեպտեմբերի — Sputnik. Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքում՝ Արփա լեռնային լճի մոտ են հատվում երեք սահմանները՝ Հայաստանի, Վրաստանի ու Թուրքիայի: Մի քանի ամիս առաջ տեղացիներն այստեղ զբոսաշրջիկների էին «ձերբակալել»: Ի պատասխան հարցերի` «ո՞վ եք, ու՞ր եք գնում, ինչի՞ համար» զբոսաշրջիկները թույլտվություն էին խնդրել «Արփա լիճ» ազգային պարկ մուտք գործելու համար, ու ինչ-որ բան բացատրել: Բայց նրանց ոչ ոք չէր հասկացել՝ դե արի ու գյուղում խոտհարքի ժամանակ գերմաներենի կամ անգլերենի գիտակ գտի: Ստիպված էին ազգային պարկի տեսուչների և սահմանապահների կանչել: Հետո, հասկանալով, ինչն ինչոց է, գյուղացիները երկար ներողություն էին խնդրել ու նրանց լավ հանգիստ մաղթել:
Ոմանք կծիծաղեն՝ մարդկանց կյանքը կյանք չէ ու խոտից բացի ոչինչ չեն տեսնում, ահա և ինքնահաստատվում են՝ իրենց թուրքերի դեմ կռվողների դեր վերապահելով: Իրականում գյուղացիների մոտ «հին երևանյան» սովորություն է մնացել, որին երևանցիներն արդեն հետ են վարժվել: Այստեղ տան դռները չեն փակում, ով մտավ՝ հյուր է:
«Երբ ԽՍՀՄ-ը փլուզվում էր, ու Ղարաբաղում արդեն ամեն ինչ սկսվել էր, մեզ սահմանապահներն ասացին, որ թուրքերը սահմանով մեկ գնդացրորդներ են շարել», - պատմում է Սոս Մուրադյանը` Երիզակ գյուղից: Թուրքիայի ներկայիս սահմանն այստեղից երկու կիլոմետր հեռավորության վրա է: Այն կողմը Կարսի բերդն է: Այստեղի բնակիչներից շատերն այնտեղ կոտորածից փրկվածների թոռներն ու ծոռներն են:
«Ասացի՝ «Ո՞ր պոստում մարդ չի հերիքում: Ինձ ինքնաձիգ տվեք, ես դեռ չեմ մոռացել՝ ինչպես են կրակում: Տվեցին, բարձրացա, տեսնեմ՝ այն կողմից արդեն տանկ են բերել, ու թնդանոթի փողը մեր կողմ ուղղել: Ծնկներս լարել կանգնել եմ: Սպան ասում է՝ մի վախեցիր, ուղղակի այդպես վախ են ներշնչում: Պարզվեց՝ այդպես էլ կա, տանկը կանգնեց, ցուցադրական դեսուդեն պտտվեց ու գնաց: Խորհրդային սահմանին այն չէր կրակի: Բայց ես մտածում եմ, որ մենք էլ այն ժամանակ պոստերում ավելորդ չէինք»,- ասում է Մուրադյանը:
Ռուսաստանի Անվտանգության դաշնային ծառայության սահմանային վարչությունում բազում հայ սահմանապահներ կան: Ոմանք մոտակա գյուղերից են, ոմանք՝ Գյումրիից, Սևանից, նաև Երևանից, այն էլ՝ «Երրորդ մասից»: Այնտեղ ապրող Սոսի ընկերներն ու հարևաններն ամբողջ ամառ տանջվում են շոգից: «Դե, իսկ ես էլ այստեղ եմ փրկվում, - ժպտում է, նրա ուղեկալում ամռանը 7-8 աստիճան է: - Գնանք մեզ մոտ, սուրճ խմենք:
Աշնան վերջից մարդաբոյ ու անծայրածիր ձյուն է դնում: Դրսում պետք է բահով ճանապարհ բացել, իսկ ներսում, նեղ սենյակներում` չորս-հինգ ամիս ապրել։
Մարդիկ հաճախ են չեղած բանի համար կռվում, աննշան առիթներով: Քաղաքում դա ամենուր է, ու, արդեն, չես էլ նկատում...Կերեք՝ ձեզ համար սեխ ու ձմերուկ ենք կտրել...»
Լուկա Դուդկա
Խորհրդային տարիներից երևանյան դպրոցներում պաստառներ են մնացել ԽՍՀՄ հայաստանցի հերոսների անուններով: Դպրոցներից մեկում լուսանկարների վրա գրիչով նկարել են: Ինչ-որ մեկը ծիծաղելի է համարել Լազար Չափչախովի ազգանունը:
Այդ կործանիչ օդաչուն մահացել է 42 թվականի ապրիլին՝ Նովգորոդի մոտ, ընկերոջը փրկելիս, ու առաջին հայն էր, որը պատերազմի ժամանակ հերոսի կոչում ստացավ: Իսկ ինչ-որ մեկը ծիծաղել է «Լուկա Դուդկա» անուն-ազգանվան վրա: Այդ սպան Լենինականի սահմանային ջոկատից ճակատ էր մեկնել ու զոհվել 45թ-ի ապրիլին:
Արդեն մարտի սկզբին Լուկա Մինովիչը ծանր վիրավոր էր, բայց նա չթողեց իր զինվորներին: Անձամբ նրանց հարձակման տարավ: Նա նվազագույն կորուստներով իրականացրեց Դնեպրի գետանցումը: Այդ փայլուն գործողության մեջ Լուկա Դուդկան առանձնացավ ոչ միայն հրամանատարի հասունությամբ, այլև անձնական խիզախությամբ: Ուղեկալում մինչ այժմ պահում են հին թերթը՝ իրենց հրամանատարի սխրանքի նկարագրությամբ։ Արփի լճի մոտ գտնվող Լենինականի ջոկատ երիտասարդ սահամանապահին տեղափոխել էին 30-ականների սկզբին: Հրամանատարի ու նրա ընտանիքի կյանքը միաձուլվել էր Հայաստանի հետ, տեղացիները դարձել էին նրա ընկերներն ու օգնականները: Նա մահացավ հաղթանակից երկու շաբաթ առաջ:
«Մեզ մեծ վստահություն են ցուցաբերել ու դա պատիվ է՝ ծառայել Խորհրդային Միության հերոս Լուկա Դուդկայի անվան ուղեկալում: Մենք այստեղ թանգարան ունենք, որտեղ նրա անձնական իրերն ենք պահում», - ասում է սպաներից մեկը: Լուկա Դուդկան ուկրաինացի էր, գեղջկական ընտանիքից: Այստեղ՝ Լենինականի ջոկատում, նա պաշտպանում էր Խորհրդային Հայաստանի բնակիչներին ավազակների խմբերից, որոնք գալիս էին թուրքական կողմից անասուն և ունեցվածք գողանալու: Մինչ այդ նույն ծառայությունը կատարում էին տարբեր ազգությունների կարմիր բանակայինները:
Այժմ այստեղ ծառայում են սահմանապահներ Շիրակից և Հայաստանի մյուս մարզերից, ինչպես նաև Մոսկվայից, Կալինինգրադից, Խակասիայից, Թաթարստանից:
Հազարավոր սահմանապահներ
Տեղացիները սահմանապահների լավագույն օգնականներն ու դաշնակիցներն են: Եթե տարածքում անծանոթ կամ կասկածելի մարդիկ են հայտնվում, սահմանապահներն այդ մասին միանգամից են իմանում: Ուղեկալի պատմության մատյանում և Դուդկայի կենսագրականում այդ առիթով գրված է․ «Ճիշտ հասկանալով սահմանապահ զորքերի խնդիրները՝ նա հաճախ էր հանդիպում տեղացիների հետ, բացատրական աշխատանքներ իրականացնում»:
Դա ձևական աշխատանք չէր: Մյուս էջում մենք տեղեկանում ենք, որ միայն չորս տարվա ընթացքում (1932-1935 թթ) սահմանապահ գյուղերի ու շրջանների բնակիչները 102 սահմանախախտ են ձերբակալել: Ուղեկալի թանգարանում պահվում է ժողովրդական կամավորական ջոկատների անդամ, սահմանապահ Մեղրաշատ գյուղի բնակիչ Հովակիմ Քոչարյանի շնորհակալագիրը:
Այստեղի ռուս սահմանապահները տեղացիների մոտ «դասընթացներ» են անցել: Բոլորը գոնե մի քանի բառ հայերեն գիտեն (թեև տեղացիները շատ լավ խոսում են ռուսերեն): Բացի այդ, նրանք սովորել են խորոված անել ու նարդի խաղալ: Իսկ ամենակարևորը սովորեցնելու կարիք չկա:
«Արդեն ավելի քան տասը տարի է այստեղ եմ: Կարծում եմ՝ իսկական Հայաստանը կարելի է տեսնել ոչ թե մայրաքաղաքում, այլ այստեղ», - ասում է կալինինգրադցի սպան:
«Այստեղ դռները չեն փակում: Անծանոթների առաջ էլ միանգամից սեղան են բացում: Չեն հարցնում՝ ինչի համար է եկել ու ինչ է ուզում: Նույնիսկ անծանոթը քեզ կարող է անհրաժեշտ ամեն ինչ տալ: Առանց փոխադարձ օգնության այս վայրերում անհնար է ապրել: Եթե մարդ գոնե մեկ անգամ «մինուս երեսունի» ժամանակ ձնաբքի մեջ է ընկել, նա կհասկանա՝ ինչի մասին է խոսքը»:
Այստեղ սպաների լրացուցիչ ճաշաբաժին հասկացություն չկա, նրանք սերժանտների ու շարքայինների հետ մի ճաշարանում են սնվում: Ձմեռային ամսիների համար այստեղ մթերք են բերում ու հավասար բաժանում: Ինչպես և`տարվա մյուս եղանակներին: Ամփոփում Բնականաբար, այստեղ ամեն ինչ չէ, որ կարելի է տեսնել ու իմանալ: Բայց կարելի է ու պետք է խոսել սպայի ու մարդու պատվի, բարոյականության, սեփական անձի մասին մոռանալու և ուրիշներին օգնելու կարողության մասին՝ ազգությունների չբաժանելով: