Լաուրա Սարգսյան, Sputnik Արմենիա
Հարգել մահացածների հիշատակը, խստագույնս պահպանել հուղարկավորման ծեսերը, ճիշտ թաղել, նշել ննջեցյալի քառասունքն ու տարին` հուղարկավորման բոլոր այս ավանդույթները հայերը սրբորեն պահպանել են բազմադարյա պատմության ընթացքում: Ազգագրագետ Սվետլանա Պողոսյանը Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում պատմեց, որ հնում հուղարկավորմանը հարազատները պատրաստվել սկսում էին մարդու կյանքի վերջին րոպեներից:
«Այն, որ մարդը մահամերձ է, նախևառաջ զգուշացնում էին ամենամոտ ազգականներին, հարազատներին և բարեկամներին: Դա արվում էր այն նպատակով, որպեսզի նրանք հասցնեն կյանքի օրոք հրաժեշտ տալ հարազատին», – պարզաբանում է Պողոսյանը:
Հանգուցյալը
Մահը վրա հասնելուց անմիջապես հետո, նույն օրը, հանգուցյալին լողացնում էին, հագցնում, պատանավորում: Ընդունված էր հանգուցյալին հագցնել նրա ունեցած ամենաթարմ, գրեթե չհագած շորերը՝ ներքնազգեստից մինչև վերնահագուստը:
Ի դեպ, որպես կանոն, հասուն տարիքից սկսած, մարդիկ իրենց համար «հուղարկավորման հանդերձանք» էին ձեռք բերում և պահում այլ շորերի հետ, բայց ընդգծված՝ առանձին: Այդ «հատուկ հագուստի» խնամքը և պահպանման հոգսը, սովորաբար, օջախի մեծ տիկնոջ վրա էր: Ինչ վերաբերում է հանգուցյալին հուղարկավորման պատրաստելուն, ապա կահ-կարասին, որն օգտագործում էին մարմինը լվանալու ժամանակ, հետո դեն էին նետում: Միայն այդ ընթացակարգերից հետո ննջեցյալի մարմինը պատանավորում էին՝ փաթաթում դրա համար նախատեսված սպիտակ կտորով:
«Հանգուցյալի մարմինը լվանալիս գործածած առարկաները դեն էին նետում, որովհետև համարվում էր, որ եթե դա պահվի տանը, ապա մի խորշ կբացվի, որը կապում է ննջեցյալի և կենդանի մարդկանց հոգիները, ինչը ցանկալի չէր», – բացատրում է Պողոսյանը:
Հնում հայերը խիստ հարգում էին հանգուցյալների հիշատակը: Չնայած, պետք է նկատել, որ բազմահազարամյա պատմության ընթացքում, կախված այս կամ այն խոշոր ժամանանակահատվածում ունեցած դավանանքից (բազմաստվածույթան շրջան, քրիստոնեություն) պատկերացումները որոշակի փոփոխվել են, լրացվել:
Տանը չէին դնում
Պողոսյանը նշում է, որ հնում հանգուցյալներին տանը չէին դնում: Բոլոր այդ արարողություններից հետո, ննջեցյալին եկեղեցի էին տանում, որտեղ էլ տեղի էր ունենում հոգեհանգստի ծեսը: Ընդ որում, մարմինը տնից հանում էին, ոչ թե դռնից, այլ պատուհանից:
«Մեր նախնիները համարում էին, որ այդպիսով հանգուցյալի հոգուն և մահվան շնչին հնարավորություն չեն տալիս վերադառնալու այդ տուն», – ասում է Սվետլանա Պողոսյանը:
Գլուխլվայից մինչև ատամհատիկ, կամ ինչպես են հայերը պահպանել հին ավանդույթները
Միայն ամենահարուստ ընտանիքները կարող էին իրենց թույլ տալ հանգուցյալին դագաղի մեջ դնել: Ոմանք էլ մարմինը փաթաթում էին գորգի մեջ կամ դուրս հանում հատուկ պատգարակների վրա դրած:
Թաղումը
Թաղումը կատարվում էր միայն տղամարդկանց ներկայությամբ ու մասնակցությամբ: Կանանց արգելվում էր մասնակցել այդ արարողությանը, այդ պատճառով նրանք ուղեկցում էին մարմինը մինչև գերեզմանատան մուտքը: Այդ ավանդույթը մինչ օրս խստիվ պահպանվում է:
«Կանայք և երեխաները գերեզման այցելում էին միայն հաջորդ օրը (էքնահող կամ այգալաց -խմբ): Ի դեպ, հանգուցյալի լավագույն հագուստները տալիս էին գերեզմանափորներին: Ընդունված էր վճարել նրանց աշխատանքի համար, ինչպես նաև ուտելիք թողնել», – պատմում է Պողոսյանը:
Թաղման թափորն ուղեկցող կանայք, հասկանալի է, տղամարդկանցից շուտ էին վերադառնում գերեզմաններից և հոգեհացի (քելեխ) սեղան պատրաստում: Ճաշացանկն անփոփոխ էր ու ընդգծված համեստ, հիմնականում այն ներառում էր խաշած մթերք` միս, ձուկ: Սեղանին դրվում էր նաև կանաչեղեն, լավաշ, թթու: Հոգեհաց էին տալիս նաև մահվան 7-րդ օրը, նշում քառասունքն ու տարին: Գերեզմանատնից վերադառնալիս, բոլորը պարտադիր լվացվում էին և հետո միայն մոտենում հոգեհացի սեղանին:
Պողոսյանը ընդգծում է, որ անկախ սոցիալական վիճակից, մինչև մահվան առաջին տարելիցը լրանալը հանգուցյալի ընտանիքի անդամները ջանում էին գերեզմանին տապանաքար տեղադրել: Շիրմաքարին գրում էին ննջեցյալի ծննդյան և մահվան տարեթվերը, անունն ու ազգանունը: Առավել ունևորները խաչքարեր կամ հուշարձաններ էին պատվիրում:
Ի դեպ, եթե մարդը ինքնասպան էր եղել կամ մկրտված չէր մահացել, ապա նրան հուղարկավորում էին ոչ թե ընդհանուր գերեզմանատանը, այլ մյուսներից առանձին՝ հատուկ տարածքում: Մեծամասնությունը խուսափում էր նման մանրդանց շիրիմներին այցի գնել: Ոմանք դրանք համարում էին անիծված շիրիմներ և անվանում «վտարակների գերեզման»:
Սուգ
Հանգուցյալի մտերիմներն ու հարազատները առնվազն 40 օր սուգ էին պահում և պարտադիր սև կամ մուգ կապույտ զգեստ հագնում: Այն ժամանակ սև գույնը խորհրդանշում էր վիշտը, ողբերգությունը, այդ պատճառով ոչ ոք առօրյա կյանքում այդ գույնի հագուստ չէր կրում:
«Այդ հետո արդեն ժամանակի ընթացքում փոխվեց վերաբերմունքը սև գույնի նկատմամբ և նույնիսկ հայտնի Կոկո Շանելն ասում էր, որ յուրաքանչյուր կնոջ զգեստապահարանում պետք է փոքրիկ սև զգեստ լինի: Սակայն նախկինում ջանում էին սև հագուստ չկրել, քանի որ դա սգի նշան էր», – բացատրում է ազգագրագետը:
Եթե կինը շատ երիտասարդ տարիքում էր կորցրել ամուսնուն, պետք է առնվազն մեկ տարի սուգ պահեր: Մեկ տարի անց երիտասարդ այրին հանրային ընկալման մեջ համարվում էր ազատ և կարող էր կրկին ամուսնանալ, ինչը հասարակության կողմից չէր դատապարտվում: Իսկ եթե կինն այրիացել էր միջին կամ մեծ տարիքում, ապա նա դատապարտված էր սգին պատշաճող մուգ զգեստը կրել ցմահ:
Մինչև կյանքի վերջն, անկախ տարիքից, սգի մեջ էին մնում նրանք, ովքեր զավակ էին կորցրել:
Սգո զգեստը համեստ էր և մուգ երանգներով, կրում էին այն առանց զարդերի կամ վառ գլխարկների: Սգի մեջ գտնվող կանայք փողոց դուրս չէին գալիս ցերեկային ժամերին, հրապարակային և տոնական միջոցառումներին չէին մասնակցում:
Սգի մեջ գտնվող տղամարդիկ մորուք էին պահում, կամ գլխարկը թարս դնում: Քառասունքին տղամարդիկ դուրս էին գալիս սգից. ավագ բարեկամները կամ կնքահայրը նրանց բաղնիք էին տանում, վարսավիրանոց և սգո մորուքը սափրել տալիս:
Վարդավառը հիմա վերածվել է մանկական զվարճանքի. տոնի խորհուրդն ու սպասվող միջոցառումները
Ի դեպ, խորհրդային տարիներին նաև ընդունված էր, որ նախքան սափրվելը, հարազատների նույն խմբով, կնքահոր հետ, լուսանկարվեն: Այն ժամանակ լուսանկարչատները սովորաբար վարսավիրանոցների հետ նույն շենքում էին: Նշենք, որ 1950-70-ականներին ընդունված էր նաև մահացած հարազատի սևակիր փոքր լուսանկարը փակցնել պիջակին՝ հուղարկավորության ժամանակ:
Այնպես որ, եթե ընտանեկան ֆոտոալբոմներում նկար տեսնեք, որտեղ ձեր ազգի տղամարդիկ խոժոռադեմ ու մորուքներով են պատկերված, ապա արդեն կկռահեք, թե դա ինչ առիթով է եղել: