Ռուբեն Գյուլմիսարյան, Sputnik Արմենիա
Նախագծի ղեկավար Գրիգորի Սկվորցովը բազմաթիվ փաստաթղթեր է գտել նրանց մասին, ովքեր մնացել էին համակենտրոնացման ճամբարներում կամ նույնիսկ դուրս եկել այնտեղից, բայց, այնուամենայնիվ, նրանց ճակատագրի մասին հարազատների ոչինչ հայտնի չէ։
Նախագծի ղեկավար Գրիգորի Սկվորցովի խոսքով` «Անվան վերադարձը» նախագծի «ծննդյան» վայրն և ամսաթիվը կարելի է համարել Պոլոցկում գտնվող 500 խորհրդային զինվորների ավերված գերեզմանոցներում 2014 թվականին իրականացրած աշխատանքները։
Այնտեղ բացահայտվեց այդ պատերազմի ևս մեկ ողբերգական երեսը. գերի ընկած կամ զոհված կարմիր բանակայինների անունները գաղտնի էին պահվում, նրանց «անհետ կորած» էին հայտարարում, այն դեպքում, երբ այդ մարդկանց մասին փաստաթղթեր կային։
Այսօր Sputnik Արմենիա մուլտիմեդիոն մամուլի կենտրոնում տեղի ունեցավ Երևան–Սուխում տեսակամուրջը։ Նախագծի ղեկավար Գրիգորի Սկվորցովն այժմ Սուխումում է գտնվում։ Նա խոսել է գերմանական համակենտրոնացման ճամբարներից չվերադարձած հայաստանցի ավելի քան 700 մարտիկների ճակատագրերի, նրանց գերի ընկնելու հանգամանքների և Արևելյան Եվրոպայի երկրներում նրանց հուղարկավորման վայրերի մասին։
«Ընդհանրապես, Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ գերմանական գերության մեջ էին հայտնվել Կարմիր բանակի շուրջ 6 մլն զինվոր և սպա։ Մոտ 700 000–ը մնացել էին Արևմուտքում 1945 թվականին հակահիտլերյան կոալիցիայի ուժերի կողմից ազատվելուց հետո։ Ավելի քան 5 մլն մարդ զոհվել է, սակայն խորհրդային իշխանությունների անբացատրելի որոշման համաձայն ռազմագերիների մասին բոլոր տվյալները գաղտնագրվել էին։ Մայրերը, հայրերը, քույրերն ու եղբայրները, կանայք և երեխաները միշտ իմացել են միայն այն, ինչ նրանց հայտնել էին զինկոմիսարիատները` «անհետ կորել են»»,– ասում է Սկվորցովը։
Միևնույն ժամանակ, քիչ չէին նաև նրանք, ովքեր կարողացել էին վերապրել ֆաշիստական համակենտրոնացման ճամբարները, և վերադառնալով, անմիջապես հայտնվել Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի (ՆԳԺԿ) ուղղիչ–աշխատանքային ճամբարներում։
Հայրենական մեծ պատերազմի առաջին օրերի բացառիկ կադրերը
«Պատճառները, որի համաձայն գերմանական ճամբարները վերապրած մարդիկ, դատապարտվել էին հայրենիքում, հիմնականում քաղաքական էին։ Երբեմն նրանց 2-8 տարի էր տալիս, երբեմն էլ ավելի շատ։ Շուրջ 1 մլն 200 հազար ռազմագերիներ հայտնվել էին խորհրդային բանտում, նրանցից ավելի քան 900 հազարը դատապարտվեցին ռազմական տրիբունալներից, իսկ հետո մահացան ՆԳԺԿ–ի ճամբարներում։ Այնպես որ այդ մարդկանցից ոմանք թաղված են համակենտրոնացման ճամբարների տարածքում, շատերն էլ` խորհրդային գաղութ–ճամբարներում, այդ թվում` Հայաստանի բնակիչներ», – ասաց Գրիգորի Սկվորցովը։
Այդ մարդկանց ընտանիքները մինչ օրս համոզված են, որ իրենց հարազատները անհետ կորել են։ «Անվան վերադարձը» նախաձեռնության իմաստը պատմական անարդարությունը վերացնելն է և բարեկամներին վերադարձնել այն անունները, որոնք փորձել են ջնջել։
Հայաստանից բանակ զորակոչված անձանց ցուցակում ավելի քան 700 մարդ կա` հայեր, ռուսներ, ադրբեջանցիներ, հրեաներ, եզդիներ... Նրանք բոլորը գերի են ընկել տարբեր հանգամանքներում, և ընդհանուր առմամբ, նրանց նույն ճակատագիրն էր սպասվում։ Սկվորցովի ներկայացրած փաստաթղթերը հիմնականում Գերմանիայի, Ռումինիայի և Լիտվայի ֆաշիստական համակենտրոնացման ճամբարների հաշվառման քարտերն են։
«Բոլոր այդ փաստաթղթերը հայտնի էին խորհրդային հրամանատարությանը 1944 թվականից, այն պահից, երբ սկսվեց ֆաշիստների օկուպացրած տարածքների, համակենտրոնացման ճամբարների ազատագրումը և դրանցում գտնվող գերիների ազատումը։ Եվ բոլոր այդ փաստաթղթերը գաղտնի էին պահվում, դրանք թաքցվում էին արխիվներում, հարազատներին հայտնելու փոխարեն»,– ասում է Սկվորցովը։
Արխիվներում պահպանված փաստաթղթերն իսկապես բացառիկ են։ Սկվորցովի թիմին այս պահի դրությամբ հաջողվել է գտնել 650 թուղթ, որոնք վերաբերում են միայն Երևանի բնակիչներին։ Եվ եթե հաջողվի գտնել նրանց բարեկամներին, ապա ընտանիքների կիսատ մնացած պատմությունը ամբողջական կդառնա, և հնարավոր կլինի այցելել զինվորի թաղման վայրը։
Ահա, օրինակ` Դալում կոմունա, Լինդգրեն քաղաք, Ներքին Սաքսոնիա, Գերմանիա։ Այնտեղ համակենտրոնացման ճամբար է եղել, և թաղված են եղել Երևանի մի քանի բնակիչների աճյուններ` Մագարյան Աբրամ, Ավետիսյան Գեորգի, Մելքոնյան. նրանց անունները փաստաթղթերում անհասկանալի է գրված։ Ընդհանրապես, նման աշխատանքի դժվարությունը նաև նրանում էր, որ հայկական ազգանուններն ու անունները ստիպված են վերականգնել ռուսական տառադարձությամբ գերմանական գրառումներից, որոնք անճշտություններով և հնչյունաբանական սխալներով լի էին։
Մեկ այլ խնդիրն այն է, որ ժամանակակից Ռումինիան դժկամությամբ է գնում նման շփումների` ջանալով իր տարածքում չբարձրաձայնել համակենտրոնացման ճամբարների թեման, թեև Բրաշով և Բուդեշտի քաղաքների մոտ մեծ ու սարսափելի ճամբարներ կային։
«Ժամանակի ընթացքում ռազմագերիների համար նախատեսված համակենտրոնացման ճամբարների գերմանացի և ռումինացի աշխատակիցներն այնքան էին լկտիացել, որ նույնիսկ չէին գրանցում ազգանունները. մարդիկ գալիս էին հազարներով, և հազարներով անէանում։ Սակայն ճամբարների ներսում գտնվող բանտարկյալները ձեռագիր ցուցակներ էին կազմում` հավատալով եթե ոչ սեփական ազատագրմանը, այլ գոնե նրան, որ այդ ցուցակները մի օր կհայտնվեն յուրայինների մոտ, իսկ դա նշանակում է նաև հարազատների»,– պատմում է Սկվորցովը։
Լեհաստանի տարածքում գտնվող սարսափելի Մայդանեկի կալանավորները միանշանակ գաղտնի էին պահվում խորհրդային ծառայությունների կողմից։ Ինչի էին այդպես վարվում. տրամաբանական պատասխան չկա։ Բոլոր նման փաստաթղթերը գաղտնազերծվել էին միայն 2007 թվականին, ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի համապատասխան հրամանից հետո։ Գրիգորի Սկվորցովը հույս հայտնեց, որ Հայաստանում և ԼՂՀ–ում կհաջողվի գտնել Հայրենական մեծ պատերազմի ռազմագերիների ընտանիքներին։
Հասմիկ Պողոսյանը, իմանալով Երևան–Սուխում տեսակամրջի մասին, եկել էր հույս ունենալով տեղեկություն գտնել քեռու` Քեռյան Մնացական Միսակի մասին։ Հասմիկի մայրը ամբողջ կյանքում չէր կորցնում հույսը, որ որևէ բան կիմանա 1941 թվականի ամռանը բանակ զորակոչված եղբոր մասին։ Պատերազմի սկզբին զինվորական միավորումները, որում ծառայում էր Մնացականը, Իրանում էին, այնուհետև նա տեղափոխվել էր ռազմաճակատ, իսկ 1942 թվականից նրա մասին որևէ տեղեկություն չի եղել։ Նրանք դիմել են և՛ գերմանական, և՛ տեղական արխիվներ, սակայն` ապարդյուն։
Եվ միայն 2001 թվականին նախկին ռազմագերի հայերից մեկը, որը ծնունդով Գավառից էր (այն ժամանակ` Նոր Բայազետ) և որը դիմել էր գերմանական կառավարությանը համապատասխան փոխհատուցում ստանալու համար, պատմել էր նրանց, որ հանդիպել էր իր հայրենակցին` Մնացականին, 1943 թվականի գարնանը, Թամանի մերձակայքում գտնվող ռազմագերիների գաղութում։
Այնպես որ, այդ մարդու մասին վերջին տեղեկությունը թվարգրվում է 1943 թվականով, և գուցե, հաջողվի նրան վերաբերող որևէ փաստաթուղթ գտնել։ Գրիգորի Սկվորցովը պատրաստակամություն հայտնեց անհատական կարգով ուսումնասիրել առաջին դիմածների գործերը, բացառության կարգով` չէ՞ որ խոսքը հարյուր հազարավոր մարդկանց մասին է։
«Անվան վերադարձը» նախագիծը իրականացվում է Աբխազիայի ՊՆ–ի հետ համատեղ արդեն 3 տարի շարունակ, իսկ 2019 թվականից տեղեկատվական գործընկերների թվին է միացել նաև Sputnik Արմենիան։