Գյումրուց 10 կմ հեռավորության վրա գտնվող Մարմաշենի վանքից պահպանվել են կլոր շինությունների հիմքեր, երկու գերեզման և երեք եկեղեցի։ Եկեղեցիներից մեկը գրեթե կանգուն է, մյուսի կեսից քիչն է մնացել, երրորդից` պատի հատվածը, որի վրա ոմն Արմեն երկար տանջվելով գրել է «Իռա+Արմեն»։ Հազիվ թե դրանով զբաղվել է Իռան, ամեն դեպքում, հույս ունենք, որ այդքան «աստվածահաճո» ինքնահավերժացումն օգուտ է տվել այս զույգին։
Իսկ հետո էլ մեղադրում ենք ուրիշներին...
Օտարներն այստեղ ավերել են Վահրամաբերդը. ամրոցի մնացորդները գտնվում են բլրի վրա։ Թուրք սելջուկները այս վայրերում հայտնվել են ամրոցն ու վանական համալիրը կառուցելուց մի քանի դար անց և, իրենց սովորության համաձայն, սկսել են ոչնչացնել այն ամենը, ինչ անհասկանալի է իրենց։ Ամրոցը քոչվորի համար, ինչպես նաև ցանկացած կապիտալ շինություն, անհայտ նշանակության այլմոլորակային բան է, ավելի լավ է գետնին հավասարեցնել։
Պատմական չվերթ` Երևանից Վան. Հայաստանի 1–ին և վերջին մայրաքաղաքներին 35 րոպե է բաժանում
Մարմաշենի վանքը հիմնվել է 988 թ.-ին Բագրատունիների դինաստիայի կառավարման շրջանում։ Հայաստանի պատմությունը շատ վայրէջքներ ու վերելքներ է ունեցել։ Բագրատունիների պետությունում կարևոր դեր է խաղացել Պահլավունիների դինաստիան, իսկ նրա ներկայացուցիչներից մեկը` Վահրամ Պահլավունին, կարգադրել է կառուցել Մարմաշենի եկեղեցին, որի շինարարությունն ավարտվել է 1028թ–ին։
Այդ շրջանը յուրահատուկ էր. իշխանությունն անկախ էր թե՛ արաբական խալիֆայությունից, թե՛ Բյուզանդիայից. այն իր գերակայության տակ միավորել էր բազմաթիվ ֆեոդալային կալվածքներ։ 10–րդ դարի կեսերին, 11–րդ դարի սկզբին Բագրատունիների թագավորությունը բարգավաճեց. մեծացան հին քաղաքները, հայտնվեցին նորերը, զարգացավ առևտուրը, կառուցվեցին եկեղեցիներ, դպրոցներ, հիվանդանոցներ։ Հենց այդ շրջանում էլ կառուցվեց Մարմաշենի եկեղեցին` այդ ժամանակի Հայաստանի մշակութային և հոգևոր կենտրոնը։
Ուղղակի ապշեցուցիչ է, թե մեկ հազարամյակ առաջ որքան մանրակրկիտ և ճշգրիտ է չափվել յուրաքանչուր դետալ։ Պատմում են նաև, որ այստեղից Անի ստորգետնյա ուղիներ են եղել (ավելի քան 60 կմ)։ Խորհրդային իշխանության օրոք այդ մուտքերը փակվել են քարերով։ Միգուցե դրանք վնասվել–փակվել են այստեղ տեղի ունեցած երկրաշարժների հետևանքով, թեև հին շինարարները հիանալի գիտակցել են այս վայրերի սեյսմիկ վտանգը և փորել են այդ ուղիները` հաշվի առնելով այդ հանգամանքը։ Այլապես, եթե մուտքերը փակ կամ ավերված լինեին, ինչո՞ւ պետք է 20–րդ դարում փակեին դրանք։
Պատկերացնում ես, թե ինչպես են մարդիկ հազար տարի առաջ տասնյակ կիլոմետրերով ստորգետնյա ուղիներ փորել ու «բռնացնում» ես քեզ այն մտքի վրա, որ անկախության 30 տարիների ընթացքում մենք այդպես էլ չենք կարողացել թունել փորել մետրոյի թեկուզ մեկ կայարանի համար։ Եվ չենք էլ փորի տեսանելի ապագայում։
Սատանան մանրուքներում է. ինչու են Գյումրու գլխավոր եկեղեցին անվանում «Յոթ վերք»
Վահրամ Պահլավունին մի քանի դամբարան է ունեցել. կեղծ գերեզմանները շփոթության մեջ են գցել և փրկել իսկականները թալանումից։ Այստեղ պնդում են, որ զորահրամանատարի իսկական դամբարանը գտնվում է Մարմաշենում, իսկ այ` Կաթողիկեից 100 մետր այն կողմ հանգչում է նրա կինը. տապանաքարերից մեկի վրա գրված է Մարիամ։
Իսկ ոտքերի տակ ամբողջական և վնասված խաչքարեր են, տապանաքարեր, ճգնավորների մենախցերի և վանական պարիսպների մնացորդներ։ Այս վայրն արժանի է հնագետների ամենասևեռուն ուշադրությանը, որոնց խանդավառությունը, ցավոք, ո՛չ խորհրդային իշխանության օրոք, ո՛չ անկախության տարիներին չի նկատվել։ Չգիտես ինչու, բայց կարծում եմ` Մարմաշենի շրջակայքում արված բացահայտումները կարող են ապշեցուցիչ լինել։
Ճարտարապետական եզակի ձուլվածք. Tehran Times–ը` Սպահանի հայկական վանքի մասին
Փոքր եկեղեցին, որի կեսն է մնացել, ունի իր գաղտնիքը։ Այն իր ուսերին պահում է խորանի պատերից մեկը. մի ժամանակ այս պատը ներառված է եղել եկեղեցում, իսկ այսօր այն հսկում են մողեսները, հսկա կռատուկները և եղինջները, որոնց հասակին կնախանձեր նույնիսկ բասկետբոլիստը։
Բայց եթե հաղթահարել եղինջները և հասնել խորանի պատին, ապա պետք է նայել աջ ու ձախ։ Միայն այստեղից է հնարավոր տեսնել սյուների միջի անցքերը, ներքև տանող անցումները. հավանաբար, գաղտնի սենյակներ են եղել, միգուցե` ուղղակի պահեստային տարածքներ. այստեղ հով է նույնիսկ տապ ամռանը, կարելի է պատկերացնել, թե որքան հով է ներքևում։
Մարմաշենի մոտ սառնորակ աղբյուրների թիվը տասից ավելի է, այստեղի ջրից անպայման պետք է խմել։ Ի դեպ, կարելի է ընտրել դրանցից մեկը` Հեղնար աղբյուրը։ Այն գաղտնիք ունի. ջուրը կգա, եթե որոշակի գործողություն կատարես։ Եթե չգիտես, թե կոնկրետ ինչ, կարող ես երկար տանջվել։ Ոմանց համբերությունը չի հերքում, և Հեղնար աղբյուրը չոր է մնում։
Մենք գուշակեցինք գաղտնիքը, բայց փակագծերը չենք բացի, չէ՞ որ աննկարագրելի հաճույք է այդ դժվարությունը հաղթահարելուց հետո լվացվել սառնորակ ջրով։ Իսկ հուշելով բոլորն էլ կարող են։