ԵՐԵՎԱՆ, 20 ապրիլի — Sputnik. «Իմ թանկագին որդի Գարաբեդ». այսպես է վերնագրված գիրքը, որում հավաքված թուրքական Էֆքերե գյուղից ԱՄՆ ուղարկված 88 նամակները։ Այս մասին գրում է թուրքական Hurriyet Daily News պարբերականը։
Խոջայանների ընտանիքը 1912-1919թթ-ով թվագրվող նամակները պատահաբար գտել է Դետրոյթում։
«2001թ-ին Գարաբեդ Խոջայանի ընտանիքն իր տանը գտել է թաքստոց, որում հին նամակներով փոքր տուփ է եղել։ Գարաբեդը մահացել է 25 տարի առաջ, և տուփի մասին մոռացել են։ Նամակները հայերեն և թուրքերեն են», — գրում է հոդվածի հեղինակ Արմսթրոնգը։
1890-ականի կեսերին Էֆքերում ծնված Գարաբեդն Ամերիկա է արտագաղթել Առաջին աշխարհամարտի սկսվելուց մի քանի տարի առաջ։ 1913թ-ին նրա հետևից այնտեղ է մեկնել նրա հայրը` դարբին Հարությունը։
Նամակները գրել են նրա ընտանիքի անդամները և հարևանները, որոնք մնացել են Էֆքերում։ Նամակները թարգմանել է Հարվարդի համալսարանի ակադեմիկոս Սուքրու Իլիսակը (H. Şükrü Ilıcak)։
Տքնաջան աշխատանքի արդյունքը գերազանցել է բոլոր սպասումները. վերծանումը թույլ է տվել լիովին վերստեղծել անատոլիական գյուղի կոլորիտը, որը պաշտոնապես արդեն չկա, ընդգծել է Արմսթրոնգը։
«Ահա նա մեր առջև է` հարյուր տարի անց իրար հետ զրուցող բնակիչներով», — նախաբանում գրում է Գարաբեդի թոռը` Ջոնաթան Վարժապետյանը, որը նաև գրքի խմբագիրն է։
Գրքում նամակներից բացի, կան նաև ձեռագիր բնօրինակների և գյուղի բնակիչների լուսանկարները։
«Այդ ժամանակ Էֆքերում եղել են մոտ 500 հայկական և 50 թուրքական տներ։ Դա մի շրջան է եղել, երբ հայերն Անատոլիայի գյուղերից արտագաղթել են Ամերիկա` միաժամանակ սերտ կապեր պահպանելով նրանց հետո, ովքեր մնացել են գյուղում։ Հատկանշական է, որ նամակներում չեն շոշափվում քաղաքական և սոցիալական իրադարձություններ, որոնք տարիներ շարունակ ցնցել են տարածաշրջանը։ Դրա փոխարեն ուշադրություն է դարձվել հարսանիքներին, ծնունդներին, մահերին, հիվանդություններին, մթերքի գներին ու գյուղի բամբասանքներին», — գրում է հեղինակը։
Այնուամենայնիվ, ինչպես նշում է Արմսթրոնգը, նամակների բովանդակությունից երևում է, որ գյուղն աստիճանաբար ներքաշվել է քաղաքական գործընթացներում։
Ինչ վերաբերում է 1915թ-ի Հայոց ցեղասպանության և հայերի զանգվածային արտաքսմանը, նամակներում աղոտ ակնարկ են անում այդ իրադարձություններին, սակայն նամակագրությունը կտրուկ ընդհատվել է 1915թ-ի գարնանը։
«Իմ թանկագին որդի Գարաբեդը» միավորում է նամակները, որոնք ուղարկվել են Գարաբեդին և Հարությունին 1912-1919թթ-ին։ Դրանցից 86-ը գրվել են 1912-1915թթ-ին, իսկ վերջին երկուսը` 1919թ-ին։ Դրանք կողմնակիորեն հաղորդում են այն մասին, որ իրենց ամբողջ ընտանիքը սպանված է, ներառյալ նրանց, ում նամակները մենք կարդացել են մինչև հիմա։
Ինչպես գրում է Արմսթրոնգը, Գարաբեդը և Հարությունը շարունակել են ապրել Դետրոյթում, իսկ Անատոլիայում մնացած նախկին աշխարհի հետքերն աստիճանաբար վերացել են։